| |
| Апошняе інтэрвію Вячаслава Адамчыка |
|
|
|
|
| Сяргей Дубавец, Вільня |
|
|
Мінуў тыдзень, як памёр Вячаслаў Адамчык. Зусім мала часу, каб гаварыць пра творчасьць. Гэта ж яшчэ ў мінулую эпоху чыталіся ягоныя апавяданьні і раманы: "Чужая Бацькаўшчына", "Год нулявы", "І скажа той, хто народзіцца", "Голас крыві брата твайго". А з той пары багата што памянялася і ў нас, і з намі. Трэба перачытаць. Для мяне Вячаслаў Адамчык яшчэ й першы з прызнаных пісьменьнікаў старэйшага пакаленьня, які пачаў супрацоўнічаць з адноўленай "Нашай Нівай". Тады, у 1991, калі іншыя прызнаныя заклікалі нас не чапаць назву-помнік, разглядаючы аднаўленьне "Нашай Нівы" ледзьве не як акт вандалізму з нашага боку, Адамчык у трэцім нумары надрукаваў свой бэрлінскі дзёньнік пад назвай "Вазьмі крыж свой". Лішне казаць, якая гэта была падтрымка для выданьня. З гэтае публікацыі пачалося разбурэньне бэрлінскай сьцяны ў беларускай літаратуры – паміж старэйшымі і маладзейшымі, паміж прызнанымі і непрызнанымі. Шчыра кажучы, у 1991 цяжка было ўявіць, што на старонках нашай газэты зьявяцца творы Быкава. Пасьля той Адамчыкавай публікацыі пачало прыходзіць разуменьне, што "нас" і "іх" у прынцыпе нічога не падзяляе. Яны не адцураліся нас і ўзялі нас на карабель гісторыі.
Сёньня я ня стану дзяліцца скарасьпелымі развагамі пра творчасьць Вячаслава Адамчыка. У нашай праграме – апошняе інтэрвію пісьменьніка, якое ён адмыслова для "Вострае Брамы" даў нашаму сталаму аўтару Зьмітру Бартосіку. Натуральна, ніхто ня думаў, што прагучыць яно ўжо пасьля сьмерці аўтара "Чужое Бацькаўшчыны".
На касэце ў Бартосіка была запісаная песьня з фільма "Хрыстос прызямліўся ў Гародні", якую сьпявае сам Уладзімер Караткевіч. Зь Вячаславам Адамчыкам яны былі не чужыя людзі, таму песьню вырашана было даслухаць да канца, а інтэрвію пачаць са згадкі пра Караткевіча, пра ягоны гістарычны раман. Няхай у такой пасьлядоўнасьці гэта прагучыць і ў нашай перадачы.
(Адамчык: ) "Вось "Хрыстос"… Дарэчы, пра гэты раман. Ён занадта вялікі ў яго. Недзе старонак машынапісных 600-700. І нарадзіўся ён толькі з маленькай, невялічкай фразы гістарычнай. Што такі факт адбыўся каля Гродна. Ён паказваў мне гэтую выпіску сваю. Там усяго тры-чатыры фразы. І ўся гісторыя, а астатняе – аўтарская выдумка. Дарэчы, у нас на гістарычную тэму многа цяпер пішуць. Але, мне здаецца, што да канкрэтных гістарычных асоб многія не даходзяць. Надта ж закопваюцца ў такую далёкую мінуўшчыну. А трэба было б выявіць на сьвет наша беларускае Адраджэньне. Таго ж Льва Сапегу. Але каб напісаць пра Льва Сапегу, трэба мець эўрапейскую культуру. Таму лепш пісаць пра князёўнаў, пра каханьне. Пра лес цёмны й гэтак далей. А раман пра Льва Сапегу вымагае вялікіх ведаў і іншага мысьленьня. Маштабу іншага, падыходу іншага. На гістарычную тэму цяпер пішацца нямала, але, хай мне даруць вельмі шаноўныя аўтары, найлепшым мастацка-гістарычным творам для мяне пакуль што зьяўляецца Баркулабаўскі летапіс. Нашы гістарычныя раманы яшчэ носяць пакуль зародкава-пачатковы характар".
(Бартосік: ) "А вось скажыце, гэтае стагодзьдзе, якое сканчаецца. Як бы Вы сказалі: "Дзякуй Богу, што яно сканчаецца, дваццатае" ці "На жаль, яно сканчаецца"?"
(Адамчык: ) "У гэтым сьвеце, у прыродзе ўсё мае сваё ўзыходжаньне, заняпад, уздым і гэтак далей. Гэта ўсё заканамерная зьява, касьмічная. Мы ў ёй толькі і жывем, як нейкая часьцінка невялічкая. У гэтым неспазнаным сьвеце. Сьвет жа ж неспазнаны яшчэ. Тым больш нават малы, чалавечы сьвет неспазнаны. А што гаварыць пра касьмічныя далячыні? Там мы зусім цёмныя людзі. Так што я ўспрымаю стагодзьдзе як заканамерную зьяву жыцьця. І мы, як той жа мурашнік, жывем сваім жыцьцём, будуем сваё жыцьцё ў гэтым мурашніку. Бегаем, топчам свае сьцежкі, але ў гэтым магутным сьвеце ўсё заканамерна".
(Бартосік: ) "А на Вашу думку, для беларускага мурашніка ХХ стагодзьдзе, яно было больш плённым, ці яно ўсё ж больш стратным было?"
(Адамчык: ) "Ну пытаньне для мяне нечаканае. Для кожнага народу ёсьць уздымы культуры, яе заняпад, ёсьць гістарычны ўздым народу й ёсьць яго ніжэйшая ступень у разьвіцьці. Так што, да кожнага народу й да кожнай гістарычнай зьявы трэба падыходзіць па-рознаму. Што тычыць беларускага народу, дык канечне... Калісьці мы шмат страцілі. Вось я пачаў пра Льва Сапегу. Мець такую гістарычную асобу, пакуль што мы ня маем. Гэта гісторыя вылучыла Льва Сапегу, і гэта быў пэрыяд разьвіцьця. Рэнэсанс беларускі. І там мы ўздымаліся. Пасьля быў такі вялікі заняпад. Ледзь не да нуля апусьціліся мы. Калі пачыналася наша культура. Ад нейкай мізэрнай... ад аднаго зярнятка невялічкага. І гэта дзякуючы такім постацям, як Дунін-Марцінкевіч, Багушэвіч, Купала й гэтак далей мы трохі пачалі адраджацца. Так што, ХХ стагодзьдзе было адначасна й адраджэньнем таго, што мы страцілі, але ў гэтым пэрыядзе былі й вельмі трагічныя зьявы. Дзьве сусьветныя вайны, якія выпалі на долю беларускага народу. Яны прынесьлі вялікія страты для нас. Пасьля пэрыяд сталіншчыны. Пэрыяд гітлерызму. Пэрыяд пілсудчыны. Гэта ўсё адбівалася на нашай культурнай ніве. Яна вынішчалася, яна спальвалася. Яна дратавалася, яна нішчылася да астатку. Мы страцілі інтэлігенцыю, але паднімаліся. Усё ж такі. Былі такія асобы, як Тарашкевіч. Яшчэ сёньня не ацэнены па сапраўднаму. Як той жа Ігнатоўскі, Станкевічы, Луцкевічы. Гэта такія постаці ўжо вылучаў не такі далёкі ад нас час".
(Дубавец: ) "У пералік імёнаў беларускіх адраджэнцаў зусім арганічна ўпісваецца і імя самога Вячаслава Адамчыка. Што праўда, гэта ўжо пасьляваенны час. Не аднойчы даводзілася чуць, што лёс Адамчыка – пэўны ўзор нацыянальнага выжываньня. Вось табе чалавек рэдагуе партыйную газэту – а тады ўсе газэты былі партыйныя, а пры тым публікуе такія творы, якія нікога іншага, апроч нацыяналіста, ня выхаваюць. Вось ён узначальвае партыйную арганізацыю СП, а вось гадуе сыноў у зусім патрыятычным духу. Урэшце і партыйныя газэты і партыйныя арганізацыі адыходзяць у нябыт, а творы і тыя, хто на іх гадаваўся, застаюцца. Што думаў пра гэта сам Вячаслаў Адамчык – ужо ў наш час, калі гэткую стратэгію не было патрэбы трымаць у таямніцы?”
(Адамчык: ) "Ну сябе так ужо аднесьці, каб сказаць, што я асабіста вось узорнік беларускай стойкасьці, беларускага адраджэньня... можа зашмат будзе для мяне, калі я скажу такое. І зашмат вазьму на сябе. Але маё пакаленьне, ды й я асабіста сам... мы ўжо ішлі пасьля таго, як у літаратуры расправілі крылы такія нашы геніі, як Купала, Колас, Багдановіч. У нас ужо быў грунт пад нагамі. Справа ў тым, што многія, баючыся сталінізму... яны, можа, фальшывілі. Наша літаратура як адкрывала, так і фальшывіла адначасна. Так што, тыя людзі, хто пісаў дзеля гэтай трэцяй ступені сталінскай прэміі, то павінны былі трохі й пакаяцца. Але ніхто зь іх здаецца, такой заяўкі не зрабіў. Што датычыцца мяне асабіста, то канечне мой лёс зьвязаны перш-наперш зь лёсам маёй маці. Яна для мяне была, як Радзівонаўна для Аляксандра Сяргеевіча. Яна, непісьменная жанчына, ведала шмат песень, ведала беларускі фальклёр. Ад яе сялянскай пявучай душы я шмат узяў для сябе. Але хачу сказаць, што першымі вытокамі для творчасьці паслужылі... Гэта было ў часе вайны... Была тады беларуская школка. Трагічны лёс быў у гэтай беларускай школкі. Але яна была. І першыя падручнікі, зь якімі я сутыкнуўся, былі падручнікі на беларускай мове. Няхай усяго адзін ці два. І ў гэтых падручніках на апошняй старонцы былі два вершы. Адзін зь іх "Пагоня" Багдановіча, другі Алеся Гаруна "Ты мой брат, каго зваць беларусам". Вось гэтыя два творы так кранулі маю чулую падлеткавую душу, што я ад іх і пайшоў далей. У сэнсе тым, што сам стаў беларусам, стаў сьвядомым, нацыяналістам. Ад іх, ад першых гэтых вершаў. Акружэньня ў мяне не было. Была вайна. Сеялася сьмерць, гінулі людзі. Але мая душа жыла вось гэтымі двума вершамі. І гэтыя два вершы дапамаглі мне жыць у гэтым страшным сьвеце зь нейкай сьветлай іскрай. І я сам пасьля, трохі падросшы, далей болей, падражаючы ім, стаў пісаць вершы. Яны былі нізкага мастацкага ўзроўню, гэта адпаведна, гэта ўсё была дзіцячая творчасьць. Але яна была. Але яна зарадзілася ад верша Багдановіча, і верша Алеся Гаруна. Гэта пачатковы мой шлях. А далей там была вячэрняя школа, ізноў нялёгкае жыцьцё. У Заходняй Беларусі былі й дэпартацыі, і сталінскія загоны ў калгасы. Вялікія непасільныя падаткі, калі нават за яблыньку плацілі грошы. Але я зноў жыў сьветлай іскрынкай той. Потым была кніга Янкі Купалы "Выбраныя творы". Падарыў мне яе сірата, які, відаць, таксама цягнуўся да вершаў. Ён прачытаў гэтую кніжку, я памятую тую хату яго. Яна засталася адна незгарэлая. Старая, з паломанаю бэлькаю, з прабітай дзіркаю ад снарада. Снарад прашыў дзьве сьцяны, яны шпунтамі іх закаркавалі й так жылі. І маці спаралізаваная, разьбітая палярушам. І гэты Федзя, адзін з двух хлопцаў сірот, бацька памёр і маці хворая, падарыў мне гэтую кнігу Янкі Купалы, сказаўшы такія словы. Гаворыць: "Я прачытаў гэтую кніжку. Адзін столькі не складзеш. Дзесьці, – гаворыць, – ад сябе ўзяў, а дзесьці ад народа". Я думаю, можа ён правільна сказаў, што Купала ішоў і ад сябе, і ад народу. І гэта таксама спрыяла таму, што я стаў цягнуцца... Вось для мяне ёсьць промень сьветлы ў гэтым цёмным царстве сталінізму ўсяго – Купала. Трэба цягнуцца да яго, трэба туды падымацца. Вышэй ад гэтай цемнаты, у якой ты жывеш. З тым, што акружае – чужая мова іншы раз, начальства ўзброенае. Заходнебеларускае, яно ўзброенае было. Ад старшыні сельсавету, я не гавару пра райкомаўскіх фюрэраў. Але ўсе былі ўброеныя. І ў нас у мястэчку, невялікае мястэчка Наваельня, на тысячы дзьве насельніцтва стаяла рота ці дзьве чырвонапагоньнікаў, унутраных войскаў. Заходняя Беларусь жыла на штыках. Трымалі яе на штыках. І сярод маіх равесьнікаў па іншых вёсках, хлопцы неяк згуртоўваліся й аб'ядноўваліся ў падпольныя арганізацыі нават. Яны вынішчалі актывістаў нават, спрабавалі ісьці на тэракты й гэтак далей. І многія былі арыштаваныя, сасланыя на Калыму. І многіх я імёны памятаю, сваіх дзятлаўскіх. Мароз такі быў у нас, у Дзятлаўскім раёне. Ішло змаганьне, і ня толькі былі "лясныя браты" ў Літве. У Заходняй Беларусі і ў Заходняй Украіне дзейнічалі таксама сьвядомыя нацыяналістычныя арганізацыі моладзі. Якая хацела, каб усё-такі была сувэрэнная, незалежная Беларусь. І была наша мова, нашая культура й гэтак далей, і наша незалежнасьць. Гэта ў мяне быў такі пэрыяд жыцьця, пакуль я не паступіў ва ўнівэрсытэт і не пачаў друкавацца ў "Чырвонай зьмене", "Маладосьці". Але былі мроі й надзеі на ўсё лепшае".
(Дубавец: ) У сваім апошнім інтэрвію Вячаслаў Адамчык распавёў пра свае першыя праблемы, зьвязаныя зь літаратурай і ідэалягічным перасьледам спэцслужбаў. Тут згадваецца тагачасны намесьнік рэдактара часопіса "Маладосьць" Георгі Шчарбатаў, які забракаваў дэбютнае апавяданьне Адамчыка "Зоня", а таксама галоўны рэдактар "Маладосьці" Аляксей Кулакоўскі, які гэтае апавяданьне да публікацыі ўхваліў”.
(Адамчык: ) "У 60-я, 70-я гады такі быў час. Гэта ня толькі цяпер разваліўся Савецкі Саюз, каля 10 гадоў таму назад. А ўжо пасьля сьмерці Сталіна людзі адчувалі нейкую адлігу, як напісаў Эрэнбург. І мы, кожны верыў, што жыцьцё мяняецца. На лепшы лад ідзе. Таму што памёр людажэрац. Таму што гэта было страшна. Гэтае імя вымаўлялася, як нешта звышкасьмічнае, звышчалавечае й гэтак далей. А гэта самы звычайны быў людаед. Які змог трымаць у сваёй уладзе ледзь ня цэлы сьвет. Паўэўропы трымаў плюс СССР. Я прыйшоў у літаратуру, калі быў нейкі праменьчык, нейкая надзея на палітычныя зьмены. І тады ж пайшлі падзеі 56-га году. Польшча, паўстаньне ў Венгрыі. У гэты час мяне напаткала такая, нават і бяда... зьвязаная з падзеямі ў Польшчы і ў Венгрыі. Я сваё першае апавяданьне занёс у "Маладосьць", і там нейкі быў Шчарбатаў. Ён мяне пакрэсьліў, не хацеў нешта друкаваць. "Пра касьцёлы ты пішаш. Гэта архаізм, нікому не патрэбна!" І я тады рашыў паслаць у "Ніву", у Беласток сваё апавяданьне. Думаю, там мяне зразумеюць. Тэма заходнебеларуская. Але гэтае апавяданьне было, відаць, перанятае спэцслужбамі, хто там кантраляваў. І адаслана ва ўнівэрсытэт. І мяне паклікалі ў рэктарат і сказалі: "У нас ёсьць ва Ўнівэрсытэце такі бандыт Хазанаў, дык мы яго яшчэ пакінем. А вас мы выключым. Вы страшнейшы бандыт. І калі я потым прыйшоў да Кулакоўскага, і ён прачытаў гэтае апавяданьне. І сказаў: "Ты добра напісаў. Я дваццаць гадоў імкнуўся да гэтага. А ты вось зь першага апавяданьня. Я цябе надрукую. Але скажы мне хлопец, што ты ўчыніў? З рэктарату быў мне званок, і прасілі Адамчыка не друкаваць". Так што, з 56-м годам зьвязаныя надзеі, але зьвязаныя і горкія хвіліны ў маім маладым жыцьці".
(Дубавец: ) “Погляд Вячаслава Адамчыка на Сталіна і вайну быў выхаваны заходнебеларускай рэчаіснасьцю. Расхожыя ідэалягічныя фантомы пра тое, што Сталін аб'яднаў народ, а вайна гэты народ загартавала, пісьменьнік лічыць цалкам ілжывымі, прычым і тады, і цяпер, на ягоную думку, носьбітамі гэтых фантомаў была і ёсьць адпаведная ідэалёгія. Што да народу, дык ён у іх ня верыў і верыць ня мог”.
(Адамчык: ) "Калі гавораць, што вайна мабілізавала народ, гэта чыста прапагандысцкі трук. Народ быў у распадзе духоўным. Як жа мог народ узмацніцца, калі ў кагосьці некага забілі? Калі ў некага спалілі хату? Якая ж тут моц? Кагосьці вывезьлі на працу ў Нямеччыну, а потым, калі прыйшоў Сталін, на Ўрал. Якая гэта была моц народа? І да гэтае пары некаторыя нашыя раманісты паўтараюць пра гэтую, так званую моц. Я лічу гэта фальшам. Таму, што вайна прынесла вялікія душэўныя пакуты. Узмацніўся сталінізм. Імпэрскія парывы Расеі. А душэўныя, чалавечыя – не".
(Дубавец: ) “Аднак чаму Беларусь хай сабе і часова сваю незалежнасьць страчвае, чаму дзяржаўнасьць у нас такая нібы зьнікомая? У сваім апошнім інтэрвію Вячаслаў Адамчык растлумачыў гэта на адным канкрэтным прыкладзе – як у незалежнай Беларусі быў выдадзены трохтомнік Максіма Багдановіча”.
(Адамчык: ) "Як ні ставяцца да нас, як ні топчуць, а самы найгоршы вораг не чужы, а вораг свой. І топчуць мову, культуру й нашу незалежнасьць свае, вахлакі. Малапісьменныя, паўдзікія людзі. Якія дарваліся да неабмежаванай улады. Гэта самае страшнае. Што датычыцца таго, як мы будзем жыць... Будучыню ніхто ня можа вызначыць. Але я хацеў бы сказаць толькі, што жыць народ будзе. І мы акрыяем. Мы ўздымемся з кален. Устанем у поўны рост. Мы будзем паўнакроўным народам сярод іншых народаў сьвету. Я спадзяюся і хачу верыць у гэта. А ўсяляе мне гэтую веру тое, што нашыя суседзі, палякі, літоўцы і ўкраінцы маюць сваю незалежнасьць. Калі яны ўстаяць перад імпэрскай Расеяй, значыць і Беларусь верне, ня сёньня – заўтра верне сваю паўнакроўную незалежнасьць.
Быў над Домам Ураду бел-чырвона-белы сьцяг. І ён мяне радаваў, калі я з электрацягніка, з вакна, куды-небудзь ад'яжджаючы, бачыў гэты сьцяг. Як сымбаль нечага свайго, асаблівага і роднага. Але аднойчы, ідучы міма гэтага сьцяга зайшоў у "Падпісныя выданьні" і ўзяў у рукі Багдановіча. Першы том. Выдадзены надзе ў нейкай раённай друкарні. І я падумаў – во, дзе мы яшчэ не дарасьлі да незалежнасьці. Во, дзе мы самі сябе ня цэнім. І гэта характэрызуе нас. Гэты першы том. Абыякава выдадзены. Чаму ж пісьменьнікі трэцяга сорту, чацьвертага выдаюцца на лепшай паперы? Поўныя зборы твораў ідуць у 10 тамоў! Багдановіч, трохтомнік ніяк не глядзіцца. Нейкі куртаты. У благім паліграфічным выкананьні. Дзе ж мы? Дзе мы яшчэ знаходзімся? На жаль, вось такія думкі ўзьніклі пры бел-чырвона-белым сьцяжку нашым".
(Дубавец: ) “Апошняе інтэрвію Вячаслава Адамчыка, нібы ронда, зрабіла кола і вярнулася да пачатку. Зьміцер Бартосік папрасіў пісьменьніка напрыканцы згадаць якую забаўную гісторыю са свайго жыцьця. Не раздумваючы, Вячаслаў Адамчык пачаў распавядаць пра свайго суседа Ўладзімера Караткевіча”.
(Адамчык: ) "Помню, заходжу я ў кватэру. Усьлед за мною званок. І стаіць на парозе Валодзя Караткевіч, заклаўшы палец над маёй кніжкай. Трымае "Чужую бацькаўшчыну". І кажа мне: "Вячаслаў, ведаю, дзе ты сьпісаў". "Ну пакажы, што я дзе сьпісаў". Ну там такая фраза, падобная да фразы бунінскай. З "Сухадола". "Необычная любовь в Суходоле была, необычная была и ненависть". Ну, недзе танальнасьць такая блізкая ў мяне. "Цяпер, – я гавару, – Валодзя. Дазволь я пакажу, дзе ты карыстаўся. І адкуль ты ўзяў гэтую фразу. Зараз. Іван Аляксеевіч стаіць, дзевяць томікаў. Я табе пакажу". Ён так стушаваўся. Пайшоў, лёг. А, можа, нават і выпіў..." |
|
|
|
 |
12 Жніўня 2001 