| |
| Прэзумпцыя невінаватасьці |
|
|
|
|
| Вячаслаў Ракіцкі, Менск |
|
|
Удзельнічае: гісторык Ян Шубанскі.
(Вячаслаў Ракіцкі: ) “Сёньня, у час няпростага станаўленьня дэмакратыі ў Беларусі, мы гаворым пра неабходнасьць дакладна прытрымлівацца прынцыпаў прэзумпцыі невінаватасьці — ніхто, акрамя суду, ня можа прызнаць чалавека злачынцам. Але гісторык Ян Шубанскі цьвердзіць, што прэзумпцыя невінаватасьці, хоць яна так тады, напэўна, не называлася, існавала як зьява ў Беларусі ў ХV–XVII стагодзьдзях.
Ян, увогуле, калі мы кажам пра той час, ужываючы вось такія словаспалучэньні — “прэзумпцыя невінаватасьці”, ці ня грашым мы супраць ісьціны? Няўжо ў той час гэтае паняцьце было фактам правасьвядомасьці?”
(Ян Шубанскі: ) “Пытаньне насамрэч надзвычай цікавае. Адразу скажам, што ў дачыненьні беларускай гісторыі гэтае словаспалучэньне далёка не фантом, не прыгожы адраджэнскі міт, а рэчаіснасьць, якая выгодна адрозьнівала іх быцьцё ад нашай сучаснай штодзённасьці”.
(Ракіцкі: ) “Ян, якія словы ўжывалі тады для вызначэньня зьявы прэзумпцыі невінаватасьці?”
(Шубанскі: ) “Калі мы кажам пра лацінскія дакумэнты, то скарыстоўваўся такі самы адпаведнік. Але, калі казаць пра беларускую мову, то там фармулёўка гучала наступным чынам: “Ніякая абмова, яўная ці таемная, ня можа быць падставаю для пакараньня”.
(Ракіцкі: ) “Такім чынам, маім госьцем гісторык Ян Шубанскі. Ян, а ці ёсьць якая-небудзь кропка адліку, які-небудзь закон ці прывілей, у якім дзяржаўная ўлада ўпершыню сьцьвердзіла гэты прынцып і надала яму характар заканадаўчага акту?”
(Шубанскі: ) “Так, такая падзея сапраўды добра вядомая гісторыкам. 2 траўня 1447 году Вялікі князь Казімір зацьвердзіў слынны прывілей шляхце і гараджанам, які вядомы беларускі гісторык Пічэта ў свой час назваў “беларускай вялікай хартыяй вольнасьці”. У гэтым прывілеі, між іншым, ён гарантаваў шляхце і месьцічам права на прэзумпцыю невінаватасьці і індывідуальную адказнасьць за зьдзейсьненае злачынства:
“Ніякая абмова — яўная ці таемная, — тых княжатаў, рыцараў, шляхціцаў, баяр месцічаў ня будзе падставаю для іх пакараньня, ні маёнткам, ні грашыма, ні вязьніцаю, ні крывёю, толькі вочы ў вочы, абодва супольна і яўна стануць на судзе, паводле права хрысьціянскага”.
(Ракіцкі: ) “Сапраўды, норма ў гэтым прывілеі прапісаная надзвычай дакладна, але, як ведаем, добры закон не заўсёды добра працуе… Як было ў гэтым выпадку?”
(Шубанскі: ) “Канечне, нельга забывацца і пра тое, што права моцнага ў фэадальным грамадзтве выконвала далёка не апошнюю ролю. Добра ведаем і пра практыку шляхецкіх наездаў, і пра сапраўдныя хатнія войны паміж магнатамі. Але разам з гэтым маем цэлы шэраг пераканаўчых прыкладаў, калі прэзумпцыя невінаватасьці, нават “гома баналіс” — “чалавека звычайнага”, была годна абароненая праз суд”.
(Ракіцкі: ) “Ян, а хто гэты звычайны чалавек? Толькі шляхціц?”
(Шубанскі: ) “Як сьведчаць дакумэнты, ня толькі шляхціцы, але і мяшчане, ды нават і сяляне маглі даводзіць праз суд сваю невінаватасьць. І, прычым, перамагаць на судовых працэсах”.
(Ракіцкі: ) “А якія мэханізмы доказу невінаватасьці мог скарыстаць абвінавачаны?”
(Шубанскі: ) “Як і сёньня, вельмі важнае значэньне надавалася паказаньням сьведкаў, наяўнасьці добрага адваката. Апошні быў звыклым элемэнтам тагачаснага беларускага прававога краявіду, пачынаючы з XVI стагодзьдзя. Ну і, натуральна, неабходнае было добрае веденьне тагачасных законаў”.
(Ракіцкі: ) “А ці магчымае, у прынцыпе, было судовае рашэньне на карысьць таго, хто меў меншую вагавую катэгорыю? Ці мог рэальна разьлічваць на праўду ў судзе той жа шляхціц, калі ён наважваўся судзіцца, скажам, з магнатам?”
(Шубанскі: ) “Натуральна, прававая роўнасьць была далёкая ад фактычнай. У судовых справах таго часу захавалася нямала скаргаў дробнай і сярэдняй шляхты на паноў ды магнатаў. Парушэньні ўладаньняў, наезды, зьбіцьцё ды падобнае. Пры ўсім гэтым, права, як афіцыйна прызнаная, сувэрэнная і найвышэйшая сфэра сацыяльна-палітычнай сыстэмы дзяржавы ўсё ж даволі эфэктыўна рэгулявала дачыненьні паміж рознымі саслоўямі.
Пагадзіцеся, далёка не ва ўсіх краінах звычайны прыходзкі сьвятар мог выклікаць у суд вышэйшага прадстаўніка духоўнай герархіі, як гэта адбылося ў 1570 годзе, калі валожынскі прыходзкі праваслаўны сьвятар паклікаў у суд мітрапаліта Іону ды выйграў працэс!
Яшчэ большыя складанасьці ўзьнікалі ў моцных сьвету гэтага пры спробе замаху на, хай сабе дробнага, але шляхціца. Так, у пачатку XVII стагодзьдзя, Крыштаф Манвід Дарагастайскі, які даведаўся пра амурныя справы сваёй жонкі з падданым, зьвярнуўся па параду да ейных братоў Януша і Крыштафа Радзівілаў — ці можа ён пакараць дробнага прысяжнага служку без наступстваў? Вялікі літоўскі маршалак баяўся, што яго паклікаюць у соймавы суд у справе аб забойстве шляхціца”.
(Ракіцкі: ) “Але гэта вы гаворыце пра шляхту, духавентва, хай яно сабе і шараговае. А вось як зь іншымі — з месьцічамі, зь сялянамі?”
(Шубанскі: ) “Месьцічы былі абароненыя нормамі магдэбургскага права. Разгляд справы правадзейнага месьціча ня мог адбывацца іначай, як у Магдэбургскім судзе. Мала было абвінаваціць, неабходна было давесьці слушнасьць абвінавачаньня.
Так, у 1594 годзе магілёўскую мяшчанку Акуліну абвінаваціў магілёўскі мяшчанін Аўдзей Цішкавіч, у якога яна служыла пакаёўкай, у тым, што яна зачаравала яго самаго і ягоных дзяцей і банальна абрабавала. Аднак магістрацкі суд, выслухаўшы паказаньні сьведкаў, якія аднастайна і аднагалосна сьведчылі, што “Акуліна з пачцівых месьцічаў, магілёўскіх ураджона і нікому злога не чыніла, абвінавачаньне супраць яе ня што іншае, як паклёп гаспадара, які не хацеў аддаць сваёй пакаёўцы запрацаваныя грошы”. У выніку гаспадар мусіў сплаціць кампэнсацыю і адстаяць кожны дзень па шэсьць гадзінаў на Ратушным пляцы ў нашыйніку каля ганебнага слупа на гандлёвай плошчы”.
(Ракіцкі: ) “На што маглі разьлічваць сяляне? Усе, хто вучыўся па савецкіх падручніках, памятаюць, што апісваліся вельмі змрочнымі фарбамі лёсы беларускага сялянства?”
(Шубанскі: ) “Савецкія падручнікі і рэаліі XVII стагодзьдзя — гэта дзьве розныя рэчы. Крыніцы сьведчаць аб зусім іншым стане рэчаў. Паводле прыкладу сваіх гаспадароў, шляхты, сялянскія грамады сталі захоўваць і прад’яўляць пры патрэбе судовыя, застаўныя лісты, ды іншыя дакумэнты, якія маглі пацьвердзіць іх традыцыйныя правы і абавязкі. Больш таго, крыніцы захавалі для нас пераканаўчыя сьведчаньні аб судовых справах паміж сялянамі ды іхнымі ўладальнікамі.
У 1590 годзе “пахожы”, гэта значыць, меўшы права пераходу ад аднаго ўладальніка да другога, сялянін Герасім Львовіч выйграў судовую спрэчку з сваім папярэднім уладальнікам — з судзьдзём (!) Іванам Быкоўскім, які абвінавачваў сяляніна ў незаконных уцёках. Гаспадар пры гэтым спасылаўся на норму Статуту 1588 году. Аднак сялянін адвёў закіды свайго былога пана, апэлюючы да права ды прэзумпцыі невінаватасьці:
“Уцекачом мяне, ваша міласьць, назваць нельга. Прыстойна ад вашай міласьці адстаў, а калі б зьбег, ведалі б аб гэтым улады і суседзі. І сучасны Статут для таго мала годны і вашай міласьці бескарысны, бо я ад вашай міласьці адстаў пры старым Статуце 1566 году”.
Пагадзіцеся, што сёньня няшмат знойдзецца ў Беларусі сялянаў, якія б так ведалі заканадаўства сваёй краіны. Спасылкі на статуты ды іншыя публічна-прававыя і прыватныя акты сустракаюцца і ў іншых судовых працэсах з удзелам сельскіх грамадаў, сялянаў, гараджанаў ды іншага люду паспалітага. Хто б што ні казаў, але ніхто ня можа адмовіць таго факту, што Вялікае Княства Літоўскае ніколі ня ведала сялянскіх войнаў і хваляваньняў, роўным расейскім пугачоўшчыне ці разіншчыне”.
(Ракіцкі: ) “Ян, вы прыводзілі ўразьлівыя прыклады, якія дэманструюць цудоўнае веданьне тагачаснай старабеларускай кантытуцыі простымі сялянамі. Скажыце, чаму, на ваш погляд, сёньняшнія беларускія сяляне ня могуць пахваліцца такім веданьнем законаў?”
(Шубанскі: ) “Адкажу пытаньнем на пытаньне: а навошта? Хіба сёньня веданьне закону гарантуе абарону вашых правоў у судзе? І хіба памылімся, калі прызнаем той факт, што сёньня паспалітаму чалавеку дамагчыся праўды, калі справа ідзе аб моцных сьвету гэтага, куды складаней, чым у XVI стагодзьдзі?
Леў Сапега ў імя свабоды як найвышэйшай каштоўнасьці чалавечага быцьця, заклікаў усіх быць нявольнікамі права. Ці зьяўляецца заклік Вялікага канцлера актуальным сёньня да большасьці беларускага грамадзтва? Пытаньне, як мне здаецца, нават не рытарычнае”. |
|
|
|
 |
10 Кастрычніка 2002 