|
 |
 7 Сьнежня 2001
| |
| Разумовыя і псыхічныя адхіленьні чалавека ва ўсьведамленьні архаічнага грамадзтва |
|
|
|
|
| Вячаслаў Ракіцкі, Менск |
|
|
Удзельнічае: этнакультуроляг Тацяна Валодзіна
(Ракіцкі: ) "Ён з дуба зваліўся, у яго зрух па фазе, дурны як бот; у яго ня ўсе дома; шарыкі за ролікі заехалі, у яго мухі ў галаве, дах паехаў — усе мы чуем гэта шматкроць і самі так кажам. Ведама, пра каго — пра чалавека не зусім разумнага ці проста дзіўнага.
Але чаму кажам менавіта так? Чаму зваліўся з дуба, а ня зь ліпы, і чаму як бот, а не як штаны? Гэта палёт фантазіі, імправізаваньне альбо тут адбіліся падставовыя схемы і погляды?"
(Валодзіна: ) "Адказаць на гэтыя пытаньні можна толькі ўзьняўшы глыбінную і дасюль яшчэ не ацэненую напоўніцу тэму "Мова і культура". Мова, словы і выразы, будова сказаў і сэнсаў — найперш тое, што закансэрвавала, данесла да нас у нязьмененым выглядзе веру і погляды нашых самых далёкіх продкаў. І ня толькі данесла, а і сёньня на роўні падсьвядомасьці і архетыпаў вызначае нашыя стэрэатыпы мысьленьня і паводзінаў, а значыць, трансьлюе іх надалей.
Тое ж можна казаць і пра ўстойлівыя абазначэньні разумовых недахопаў. Іх сымбалічныя вобразы і асацыяцыі караняцца ў сыстэме міталягічных ведаў, у структуры самое карціны сьвету".
(Ракіцкі: ) "Большасьць абазначэньняў разумовых і псыхічных адхіленьняў, як заўважылі, разгортваецца вакол паказаньня на галаву. І гэта, відаць, зыходзіць ня толькі з рэальных асаблівасьцяў чалавека?"
(Валодзіна: ) "Галава, як і іншыя часткі цела, яго мікракосм, знаходзіць сымбалічныя адпаведнікі ў мікракосмах хаты, хатняга начыньня і нават адпавядае элемэнтам макракосму — нябесным сьвяцілам і самому небу. Ужо нават этымалягічна галаве з элемэнтаў хатняга начыньня адпавядае гаршчок — адпаведна недахоп розуму апісваецца, як на Палесьсі: "котёлок ны варыть".
(Ракіцкі: ) "Але ў кацялках не бывае клёпак, чаму тады кажуць, што "яму клёпкі не хапае".
(Валодзіна: ) "Гэтыя выразы абапіраюцца на супастаўленьні галавы з бочкай, цэласнасьць і якасьці якой забясьпечваліся наяўнасьцю і колькасьцю адмысловых клёпак. Існавала павер'е, што ў дзяжы, якая мела іх парную колькасьць, цеста будзе ўдавацца лепш. У посудзе зь няпарнай колькасьцю клёпак — ці ў дзяжуне — наадварот, цеста не падымалася.
У этнаграфічнай літаратуры апісваюцца выпадкі, калі пры куплі дзяжы лічылі клёпкі і, калі патрабавалася, дадавалі яшчэ адну, каб дзяжуна пераўтварыць у дзяжу. Недахоп альбо пашкоджаньне гэтых клёпак рабіла бочку непрыдатнай у гаспадарцы, а яе сымбалічны аналяг — галаву — дурнаватай: таму і клёпкі ў галаве не стае".
(Ракіцкі: ) "Бракаваць у галаве можа ня толькі клёпкі, але і кроквы — як у выразе "адной кроквы не хапае". Атрымліваецца, што галаву можна раўнаваць і да хаты?"
(Валодзіна: ) "Безумоўна, нават у загадцы "Стаіць стоўб, на тым стаўбу хата". Ізаморфнасьць галавы і хаты стала грунтам выразаў "у яго ня ўсе дома" і "хата на клямцы"; сучаснага "галава як Дом Саветаў". У іншых выпадках з галавой, верхам чалавека, атаесамляецца страха, і тады пра неразумнага кажуць "дах паехаў" і дадаюць і "падмурак трэснуў".
(Ракіцкі: ) "Так, галава паўстае перад намі як замкнёнае, цэласнае ўтварэньне, можа, нават, як нейкі мэханізм, бо кажуць жа "шарыкі за ролікі заехалі".
(Валодзіна: ) "І нездарма, бо ўсе тапаграфічныя аналягі галавы моваю фразэалягізмаў сьцьвердзілі неабходнасьць парадку ў гэтай частцы цела. І толькі ўпарадкаванасьць зьместу забясьпечвае нармальнае функцыянаваньне розуму. Калі ж у гэтай сыстэме, структуры пачынаецца разлад, правакуюцца і разумовыя адхіленьні".
(Ракіцкі: ) "А ў чым лёгіка параўнаньня дурня з ботам? Прыгадаем: "дурны як бот" ці нават "як бот зь дзіркай на левай пяце"?"
(Валодзіна: ) "У дадзеным выпадку актуальным стае супрацьпастаўленьне галава — ногі, што выступае больш прыватнай рэалізацыяй апазыцыі верх — ніз. Калі элемэнты верху зьмяшчаюцца ўніз, альбо, наадварот, ніз займае месца верху, у дадзеным выпадку — галавы, яе разумовыя здольнасьці значна зьмяншаюцца.
Таму адсутнасьць розуму ў шэрагу фразэалягізмаў апісваецца праз рэаліі цялеснага нізу, што ўзялі на сябе функцыю мысьленьня. Па-першае, гэта ногі, абутак: "Думай галавой, а не пятой"; "Больш у яго розуму ў пяце, чым у цябе ў галаве" ці месца ніжэй сьпіны — у грубаватай лаянцы — "У цябе ў ж… мазгі".
(Ракіцкі: ) "Пакуль гаворка ішла пра рэаліі культуры ў "тэксьце" дурноты. Якое месца займаюць тут прыродныя зьявы?"
(Валодзіна: ) "Недахоп у сфэры мысьленьня можа апісвацца праз паказаньне на наяўнасьць у галаве жывых істотаў — мышэй, зайцаў: прыкладам: "З зайцым у голаве". Гэтыя дробныя шэрыя жывёліны ў традыцыйных уяўленьнях маюць выразныя хтанічныя рысы.
Але сэмантычная мадэль "нехта ў галаве" часьцей зььмяшчае насякомых і найперш мух — "у яго мухі ў галаве"; "ах галава два вухі, а ў галаве даўбуцца мухі", што нярэдка рэдукуецца да фрагмэнту ‘з мухамі’ — "ён трохі з мухамі". Усіх "насельнікаў" неразумнай галавы — насякомых, дробных птушак і жывёлін — аб'ядноўвае іх невялікі памер і мітусьлівасьць у паводзінах, што ўсё разам стварае эфэкт мільгаценьня, стракатасьці, мітусьні, абагулены ў паказальным польскім выразе "ma pstro w glowie" (мець страката ў галаве).
(Ракіцкі: ) "Ня раз даводзіцца чуць і выразы кшталту "з дубу ляснуў". Тут ужо гаворка пераводзіцца да расьліннага коду".
(Валодзіна: ) "Так, пры абазначэньні разумовых адхіленьняў удзельнічаюць і расьліны, прычым тыя, адметнасьцю якіх ёсьць ідэя пустога, непатрэбнага, сухога: "мякіна ў галаве"; "мех з саломай"; "голова соломою набыта".
Чыйсьці ня вельмі разумны ўчынак абазначаюць і згаданыя выразы "з дуба зваліўся"; "з дуба на кактус". Але як гэта — зваліўся з дуба? Аказваецца, і тут не фантазія, а працяг народных поглядаў, бо на Тройцу сьпявалі:
Русалачкі, зямляначкі,
На дуб лезьлі, кару грызьлі,
Зваліліся, забіліся,
Тройца.
Як бачым, тут аналёгіі чалавека, што "з дуба ляснуў", і дэманалягічнага пэрсанажу. І на Купальле на дуб лезла ведзьма ды зьляталіся зьмеі. Тройца, Купальле як час каляндарнага пералому выступае ў якасьці пераходу з расьліннасьці ў зямлю, у ваду розных дэманаў. Таму дзіўнаватыя паводзіны чалавека, як, дарэчы, і неахайны зьнешні выгляд, прыпадобілі яго да нячыстай сілы".
(Ракіцкі: ) "І што, зацямненьне розуму наўпрост зьвязвалі з дэманічнымі пэрсанажамі?"
(Валодзіна: ) "Беларусы казалі: "Дамавік як напусьціць туман на глузды, што гаспадыня неўпамкі тройчы пасоліць боршч ды як адурнее". Захоўваецца і вера ў псыхічныя ды разумовыя хібы, зьвязаныя з пранікненьнем у цела д'ябла:
"Як чорт паселіцца ў чалавеку, то вельмі над ім знушчаецца: выкрыўляе яму рукі і ногі, самога гне ў дугу або раскарачывае, бы нача крокву на хаце. Але ж сама страшна, што розум яго ды гаворку так скаламуціць, што нічога не разьбярэш, толькі чэрці, што снуюцца кругом чалавека, усё адгадываюць ды дражнюцца зь ім".
(Ракіцкі: ) "Асабліва сярод моладзі модна зараз пакпіць: "цябе, відаць, маці ўніз галоўкай упусьціла". Гэта толькі жарт ці і тут прыхаваныя сьветаглядныя схемы?"
(Валодзіна: ) "На інтэлектуальныя здольнасьці чалавека аказвала ўплыў любое адступленьне ад традыцыйнай рэглямэнтацыі родаў і хрэсьбіннага рытуалу — тут успомнім "дурны цябе поп хрысьціў". Разумовыя адхіленьні маглі аказацца вынікам зачацьця дзіцяці ў пост, на Дзяды, калі аб'ядноўваліся чалавечы і замагільны сьветы.
Істотныя і паводзіны будучай маці — цяжарная не павінна была стрыгчы валасы, каб не ўкараціць дзіцяці розум".
(Ракіцкі: ) "Валасы і розум? Якая тут можа быць сувязь?"
(Валодзіна: ) "Яна ёсьць, і вельмі істотная. Можна назваць хаця б такую шырока вядомую парэмію як "Волас доўгі, а розум кароткі". Валасы і розум (мова) супастаўляліся перадусім у якасьці асноўных прыкметаў жывёлаў і людзей: жывёлы характарызуюцца наяўнасьцю поўсьці і адсутнасьцю дару думаць і гаварыць, чалавек — здольнасьцю думаць і адсутнасьцю поўсьці. Таму абавязковай у бальшыні культураў становіцца рытуалізацыя першага подстрыгу дзіцяці, што аддаляе яго ад жывёльнага сьвету, сьвету прыроды, "разьвязвае яму язык і розум" і ўрэшце вызначае статус чалавека.
(Ракіцкі: ) "А як быць з асабліва папулярным сёньня выразам "зрух па фазе"? Гэта хто і зь якое фазы тут зрушыўся?"
(Валодзіна: ) "Тут, відаць, мае месца зварот да коду астральнага. Для выражэньня значэньня "псыхічна няўстойлівы" на Палесьсі ўжываецца слова "пламета": "Найшла на його пламета". У тураўскіх гаворках "апламідзець" азначае "адурнець", "пламетны" — псыхічна хворы.
А на поўначы Беларусі пра троху дурнаватага казалі — "прылунелы", "луняваты", "лунь ты балотны", "ходзя як лунь па небу". Відаць, гэтыя словы ўзьніклі на падставе веры ў повязі стану псыхікі з рухам плянэт. Наогул, луна або месяц у народных уяўленьнях аказвалі значны ўплыў на здароўе чалавека — яны нават маглі пазбавіць чалавека сьвядомасьці і давесьці да абмарачэньня:
"Калі чалавека месяц з тропу саб'е, нада на поўню, апоўначы, каб той толькі ня ведаў, абвесьці на падлозе месячнае сьвятло і потым пакласьці хворага на тое месца на цэлую гадзіну. Паўтараць тое трэба да чацьвёртага разу ўвесь месяц і менавіта на поўню. Тады той чалавек і хадзіць ня стане, і адразумнее".
(Ракіцкі: ) "Кажуць жа "дурню і бог дарогу саступае". Але гэта ўжо зусім пра іншае". |
|
|
|
 |
|
|
