Аўтар і вядучы а. Канстантын Бандарук.

Тэма, якую мы абралі для сёньняшняга разважаньня, даволі агульная й расплывістая: ці беларусы як народ - набожныя?  На такую пастаноўку пытаньня нехта можа адказаць: "гэта усё роўна, што спытацца, ці беларусы, напрыклад, прыгожыя або працавітыя, а на такое пытаньне ня можа быць адназначнага адказу.  Праўда, што беларусы і прыгожыя і разумныя і працавітыя - АЛЕ НЯ ЎСЕ.  Тут патрэбнае грунтоўнае дасьледаваньне з улікам эпохі, веравызнаньня, сацыяльнага статусу, адукацыі і так далей.  Нарэшце - выпадала б патлумачыць, паводле якога крытэрыю мы зьбіраемся ацэньваць «рэлігійнасьць», бо гэта таксама складаная справа».

На маю думку, у любых ацэнках сапраўды трэба пазьбягаць абагульненьняў, бо яны або для некага крыўдныя, або перабольшаныя.  З другога боку, фраза «але ня усе» таксама не павінна паралізаваць.  Акрамя грунтоўных дасьледаваньняў існуюць і асабістыя меркаваньні і стэраатыпы - у тым ліку пра беларусаў.  Так, пра немцаў гавораць, што яны акуратныя, гаспадарныя, пра чэхаў - што прагматычныя, пра цыганоў - што гультаі і злодзеі.  Пра нашых суайчыньнікаў гаворыцца, што яны гасьцінныя, сяброўскія, памяркоўныя, цярплівыя ажно да нелягічнасьці.  Зноў нехта скажа: «але ня ўсе».  Пэўна, што ня ўсе, але ж і стэрэатып на нечым базуецца, не бывае дыму без агню.  Шэраг гісторыкаў, сацыёлягаў і пісьменьнікаў прыйшлі да высновы, што ўсё ж існуе нешта такое, як нацыянальны характар - у тым ліку і ў беларусаў.  Ацэньваючы гэты характар, адзін з сучасных філёзафаў (Алесь Анціпенка) сказаў: «Канфармізм стаўся спосабам выжываньня беларусаў [...] Яны, напрыклад, лічаць, што ўладу немагчыма зьмяніць.  Трэба ня кідацца ў вочы, схавацца, перачакаць.  Хай зьмяняюцца акупанты і захопнікі, а я не паказваюся, мяне няма.  Раней беларус уцякаў у лясы й балоты, а цяпер замыкаецца ў сваёй прыватнасьці, ня ўдзельнічае ў публічным жыцьці».

Зыходзячы менавіта зь меркаваньня, што і без карпатлівых дасьледаваньняў можна гаварыць пра некаторыя рысы нацыянальнага характару, я папрасіў выказацца на тэму набожнасьці беларусаў трох вядомых людзей: зь Беларусі і з-за яе межаў.  Гэта: апостальскі візытатар для беларусаў-каталікоў замежжа а. Аляксандар Надсан, апостальскі візытатар для беларусаў-грэкакаталікоў а. Сяргей Гаек і жыхар Менску - праф. Уладзімер Конан - праваслаўнага веравызнаньня.

Дык як, гледзячы і здалёк і зблізка, яны ацэньваюць набожнасьць беларусаў?

Гаворыць айцец Сяргей Гаек:

(Гаек:) «Я ўпэўнены, няма сумневу, што беларускі народ належыць да больш пабожных народаў.  Хопіць узгадаць толькі, што ў Беларусі слова «бязбожнік» ніколі ня мела пазытыўнага значэньня, як гэта было хоць бы ў Савецкай Расеі.  Нават нашыя атэісты не хацелі, каб іх называлі бязбожнікамі.  Так што беларусаў, напэўна, можна лічыць народам і пабожным і вельмі рэлігійным.  Іншае пытаньне - наколькі гэтая пабожнасьць мае, так сказаўшы, пераклад на канкрэтнае жыцьцё.  Натуральна, трэба, каб гэтая набожнасьць, якая ёсьць дзесьці ў крыві беларусаў, была усё больш і больш эвангельская.  Вось таму і гаворыцца пра неабходнасьць паўторнай эвангелізацыі.  Ня тое, каб у Беларусі жылі паганцы, але таму, каб гэтая спадчынная рэлігійнасьць усё больш станавілася бачная ў штодзённым жыцьці.  Тут заўважу, што задачай Царквы й Касьцёлу зьяўляецца вяшчаньне слова Божага, Эвангельля на роднай мове.  Я бачу сёньня, можна сказаць, задачу супольнага, згоднага вяшчаньня Эвангельля ў Беларусі на роднай мове, асабліва, калі гэтая мова апынулася ў небясьпецы.

Сёньня, натуральна, калі мы напярэдадні трэцяга тысячагодзьдзя, вельмі патрэбна, каб гэтая рэлігійнасьць, хрысьціянская набожнасьць, ставалася ўсё больш і больш актуальная проста ў жыцьці народу, каб тое, што я лічу сябе вернікам, набожным чалавекам, азначала, што я намагаюся жыць па-Божаму».

Гэтак лічыць а. Сяргей Гаек, які не жыве ў Беларусі, але часта яе наведвае.  Ён бывае таксама і ў іншых краінах, і таму ў яго склалася ўяўленьне пра набожнасьць беларусаў.  А вось меркаваньне а. Аляксандра Надсана, які жыве ў Лёндане, але таксама надзвычай цікавіцца жыцьцём на Бацькаўшчыне, наведвае яе, дапамагае.  Вось што ён сказаў на гэтую тэму:
 

(Надсан:) «Ці беларускі народ набожны?  Цяжка адказаць, каб не пакрыўдзіць іншыя народы.  Я думаю, што ня больш і ня менш пабожны, чым іншыя.  Кожны народ мае сваю набожнасьць і сваю патрэбу нечага духоўнага.  Найгорш, калі ёсьць пустэча ў душы.  У гэтым сэнсе ў беларусаў, безумоўна, ёсьць цяга да духоўнага, каб нечым запоўніць душу.  У Беларусі, я адчуў гэта выразна, асабліва таму, што даўгі час яны такой магчымасьці ня мелі.

Першы раз я паехаў у Беларусь у 1990 годзе - яшчэ тады існаваў Савецкі Саюз - зь лекамі для хворых дзяцей.  І паехаў у шпіталь, і там былі якраз гэтыя дзеткі ў вельмі цяжкім стане ды іхныя мамы.  Усе гэтыя мамы акружылі мяне: ня ведаю, якога яны былі веравызнаньня, ці цалкам няхрышчаныя, але ўсе казалі: «Ойча, паблаславі нашых дзетак, хай Бог ім дапаможа».  Я блаславіў, маліўся зь імі.  І вось адна цікавая рэч, што ад гэтых няшчасных жанчын я ня чуў ніводнага слова якога-небудзь жалю да Бога, або да іншых людзей.  Прыймалі сваё гора з болем, але і з пакораю...  Я быў вельмі моцна ўражаны гэтым.  Так, што бачыце, душа беларуса добрая, душа патрабуе духоўнай стравы, і гэтая патрэба адчувалася.  Пасьля я таксама сустракаўся зь іншымі, вельмі добрымі людзьмі.  Калі нават пра Бога не гаварылі, але ўсьведамлялі вартасьць чалавечага жыцьця.  Здарылася мне быць у шпіталі, дзе была дырэктарка-камуністка, якая пры найбольш хворых на сындром Даўна дзетках заявіла, што лепш было б, каб яны наагул не нарадзіліся на сьвет, каб у свой час зрабілі аборт.  А стары доктар, што выгядаў як вясковы дзядзька, вельмі спакойна адказаў: «Усе яны аднолькава дзеці».  Я таксама гэта запамятаў.  Гэты чалавек ведаў вартасьць людзкога жыцьця.  Дык у гэтым сэнсе я кажу, што ёсьць шмат добрага.  Гэтая цяга да духоўнасьці усюды сустракаецца».

Асабістыя назіраньні ўпэўнілі а. Аляксандра Надсана зь Лёндану, што прынамсі ў глыбіні сваёй душы беларус набожны.  А вось яшчэ адно меркаваньне, гэтым разам праваслаўнага верніка, менскага старажыла прафэсара Ўладзімера Конана:

(Конан:) «Сёлета мы закончылі цікавае, хоць крыху фармальнае дасьледаваньне, і ў нас ёсьць дадзеныя пра тое, што за апошняе дзесяцігодзьдзе Беларусь перажывала рэлігійны рэнэсанс.  Але гэта зьнешнія фактары, а калі гаварыць пра рэлігійнасьць, то канешне, беларусы па складу свайго характару - людзі рэлігійныя.  Іншая справа, што ў іхнай гістарычнай сытуацыі не заўсёды гэтая рэлігійнасьць рэалізавалася.  Справа у тым, што ў выпадку зь беларусамі нацыянальная самаідэнтыфікацыя не супадала з рэлігійным веравызнаньнем.  У другой палове XVII-га і ў XVIII-м стагодзьдзі адбылася нацыяналізацыя Праваслаўя, яно
стала «рускай» верай, і палянізацыя каталіцтва.  Вось гэта адна з прычын, якая па сутнасьці перашкодзіла рэалізацыі рэлігійнасьці беларусаў.  Але наогул, на маю думку, ёсьць народы прагматычныя, што жывуць пераважна ў эмпірычным сьвеце, а ёсьць больш містычныя, чым практычныя.  У іх больш рэлігійнай містыкі чым эмпірыкі нягледзячы нават на вонкавыя атрыбуты рэлігійнасьці.  Беларуская душа менш практычная, чымсьці ў палякаў, французаў ці амэрыканцаў, ці нават у расейцаў.  Адсюль у іх натуральна большая схільнасьць да рэлігіі.  Іншая справа, што практычная сувязь паляка з Касьцёлам, або расейца з Праваслаўнай Царквою больш шчыльныя.  Гэта ўжо вынікае з гістарычных прычын.  З другога боку, калі колькасьць парафіяў павялічылася за восем гадоў у 3-4 разы, зьявіліся новыя, нетрадыцыйныя веравызнаньні, дык гэта яшчэ ня сьведчыць, што бальшыня народу стала рэлігійнай.  Я наогул лічу хрысьціянскую рэлігію элітарнай, таму найбольш духоўна актыўныя людзі далучаюцца да яе».

Такім чынам, усе мае суразмоўцы згодныя ў тым, што нягледзячы на ўсе атрыбуты набожнасьці, на яе вонкавае выяўленьне, беларусы ў сваёй душы - рэлігійныя.  Айцец Сяргей Гаек тлумачыць прычыну гэтага тым, што:

(Гаек:) «...беларускі народ у сваёй гісторыі вельмі пакутаваў, і ў гэтых цяжкіх момантах Бог, Царква, Касьцёл былі адзінымі пунктамі апоры і падтрымкі.  І таму, сапраўды, рэлігійнасьць, вера хрысьціянская так глыбока ўпісалася ў жыцьцё беларускага народу».

Айцец Сяргей пацьвярджае трапнасьць народнай прыказкі: «Калі трывога - тады да Бога».  Але ж, з другога боку, штодзённая набожнасьць - гэта «жыцьцё па-Божаму», прыстойны лад жыцьця, выконваньне запаветаў, прынцыпаў маралі і царкоўных правілаў, такіх як пасты, таінствы, сьвяты і абрады.  Пра нашых суседзяў палякаў існуе даволі пашыранае ўяўленьне, што яны «добрыя каталікі, але дрэнныя хрысьціяне».  У Сьвятым Пісаньні сказана: «па пладох іх пазнаеце іх».  Сказана таксама: «вера без учынкаў мёртвая».  Як жа можна гаварыць пра наяўнасьць нечага, калі яно не выяўляецца навонкі?  На жаль, калі нават недзе глыбока ў душы беларусы набожныя, дык усё роўна гэтага ня бачна...  У беларусаў і далей трывога, але ня надта яны зьвяртаюцца да Бога.  Шэраг гадоў аб перасьледзе з прычыны рэлігіі нельга ўжо гаварыць, а людзі - як заўважыў адзін праваслаўны сьвятар - не пакарысталіся свабодай.  Сьпярша зьвярнуліся да рэлігіі, як да навінкі, але гэта быў саламяны агонь.  Якая-ж тут прычына?  Айцец Аляксандар Надсан:
 

(Надсан:) «На жаль, беларуская душа вельмі спустошаная і цяпер вельмі часта яна запаўняе сябе нечым непаўнацэнным.  Калі быў Савецкі Саюз, дык была прынамсі нейкая ідэя.  Пасьля яго краху - можа гэта і нашая віна, сьвятароў і розных Цэркваў, што мы не змаглі запоўніць гэтую пустэчу ў душы.  Узгадаю эвангельскую прытчу, калі нячысты дух выйшаў з чалавека, хадзіў па пустэчы і кажа: вярнуся назад.  Але ранейшае памяшканьне было пустое і вымеценае.  Тады пайшоў, узяў сем яшчэ горшых духаў і было таму чалавеку горш, чым раней.  Таму я баюся, што тое самае можа быць і ў Беларусі.  Цяга да духоўнасьці ёсьць, на жаль, ёсьць і вялікая пустэча ў душы, якой ніхто не запаўняе.  Я баюся, што мы сьвятары, прадстаўнікі Царквы - ці Каталіцкай ці Праваслаўнай ці нейкай іншай - недастаткова выконваем свае абавязкі.  Ёсьць людзі, якім глыбока запала гэтае зерне хрысьціянства, але гэта невялікія групы.  Мы не змаглі прыцягнуць іх.  Трэба ж і самым жыць па-хрысьціянску, а калі людзі гэтага прыкладу ня бачаць, дык адыходзяць.  Акрамя таго, у нас зашмат фармалізму ў нашых арганізаваных рэлігіях, як Праваслаўная ці Каталіцкая.  За гэтым вонкавым фармалізмам часам не адчуваецца духа.  Беларускі народ мае патрэбу ў духоўнай страве.  Ад нас залежыць, якую мы ім страву дамо і ці дамо наогул.  Нам, Цэрквам, трэба вельмі добра аб гэтым падумаць.  Калі вось напрыклад прыходзяць у праваслаўную, ці каталіцкую Царкву маладыя людзі поўныя энтузіязму і добрай волі і ня знойдуць там таго, чаго яны хочуць - яны адыходзяць і або зусім стануць цынікамі, або пойдуць у якую-небудзь сэкту».

Сапраўды, у Сьвятым Пісаньні сказана: «Адкуль жа могуць ведаць, калі ніхто не навучыў іх?»  Акрамя недастктковай працы духавенства ёсьць аднак і аб'ектыўныя прычыны.  У горадзе Сэнт Луіс, які днямі наведаў Папа Ян Павал ІІ - 80 каталіцкіх храмаў, але дзьве траціны зь іх закрытыя.  У Чэхіі толькі 25% насельніцтва заяўляюць, што вераць у Бога і толькі 8% удзельнічаюць у царкоўным жыцьці.  Пражыўшы амаль 4 гады ў Чэхіі, я ніколі ня бачыў там перапоўненых храмаў...  Калі ў Беларусі яны не пустуюць, дык таму, што іх усё яшчэ няшмат...  Меркаваньне праф. Конана:

(Конан:) «Галоўная прычына таго, што ўсё такі хрысьціян, актыўных хрысьціян - па сутнасьці душы, а не па фармальнай прыналежнасьці - у нас у Беларусі яшчэ менш, чымсі няверуючых або абыякавых да рэлігіі, галоўная прычына - гэта тыя 70 гадоў бальшавіцкага, агрэсіўнага атэізму.  У гэтых умовах многія аказаліся няхрышчанымі, а гэта праграмаваньне чалаека на веру.  Бяз гэтага пачатку цяжка выбраць рэлігію.  Натуральна, многія будучы ўжо сталымі людзьмі вагаюцца, таму што прыняцьце хросту, хрысьціянства ў сталым узросьце ужо накладвае пэўныя і даволі высокія абавязкі».

Мне прыгадваецца вугорскі тэоляг, біскуп Цігамэр Тот, паводле якога прычына нявер'я ў тым, што людзі «забыліся пра Бога» або «супрацівіліся Яму».  Забыцца - гэта значыць поўнасьцю заняцца бытавымі, зямнымі справамі, у якіх ужо няма месца ні часу для духоўнага жыцьця.  Гэта людзі, якія навучыліся абыходзіцца без рэлігіі і ўжо не адчуваюць вышэйшых патрэбаў.  Людзі, што «супрацівіліся Богу», паводле вугорскага тэолага - гэта тыя, якія ня хочуць жыць паводле патрабаваньняў веры.  Лепш запярэчыць існаваньне Бога, чымсі зьмяніць сваё жыцьцё, накінуць сабе маральную вуздэчку.  Мне здаецца, што падобнае назіраецца і ў беларусаў.  Спадзяюся аднак, што, як сказалі мае суразмоўцы, нашы людзі не супрацівіліся Богу, толькі пра Яго крыху падзабылі.

Кастусь Бандарук, Прага