Вольная Студыя

“З чаго пачынаецца Жодзіна?”

(эфір 2 сьнежня 2000)

Удзельнічае: Андрэй Хадановіч.

Аўтар і вядучая – Вольга Караткевіч.

Гучыць урывак зь песьні “Кажаны, альбо Калыханка для дрэнных людзей”:

“Я маленькі, мне трэба расьці.
Я ва ўзросьці ад двух да пяці,
Але раптам аднойчы натрапіў на змрочны гасьцінец.
Я пакрочыў па ім уначы,
Нада мною крычаць крумкачы,
А насустрач – пачварны, падступны і жорсткі злачынец.
Ён запхнуў мяне ў мяшок,
Каб раструшчыць у парашок,
І прысыпаў жухлаю лістотай,
Зацягнуў у цёмны кут,
Каб сканаў я ад пакут
І сустрэўся з жудаснай істотай.

Кажаны, кажаны, кажаны
Гулкай цемрай нямыя званы.
Тут у сьвеце пануюць яны,
Кажаны, кажаны.
Кажаны, кажаны, кажаны
Каляровыя дзіцячыя сны –
Засынаю і бачу я зноў
Кажаноў, кажаноў…

Сутарэньне – нядрэнны гатэль,
А мяшок – неблагая пасьцель.
Тут я маю шынок, і кавярню і нават кактэйльню.
Звонку гіне ад сьцюжы бружмель,
Не лятае на холадзе чмель,
А ўнутры на кастры гаспадар награвае патэльню.

На сябе кладу крыжы,
Бо відэльцы і нажы
Навастрыў нахабны людажэрца.
І калоціцца ў грудзях,
Б”ецца, быццам, белы сьцяг,
Юнае спалоханае сэрца.

Кажаны, кажаны, кажаны
Гулкай цемрай нямыя званы.
Тут у сьвеце пануюць яны,
Кажаны, кажаны.
Кажаны, кажаны, кажаны
Каляровыя дзіцячыя сны –
Засынаю і бачу я зноў
Кажаноў, кажаноў
Кажаноў….”

Сёньня госьцем Вольнае студыі паэт, перакладчык, бард Андрэй Хадановіч. Дарэчы, як бард Андрэй мала вядомы ў Беларусі, таму й пачалі перадачу ўрыўкам зь ягонай песьні “Кажаны, альбо Калыханка для дрэнных дзяцей”.

(Караткевіч: ) “Андрэй, у Вашых біяграфічных спасылках, у прыватнасьці, у часопісе “ARCHE”, я прачытала такую фразу пра Вас: паэтычнае зьяўленьне 1998 году. А калі Вы адчулі і зразумелі, што Вы паэт і Вашую творчасьць можна прадставіць публіцы?”

(Хадановіч: ) “Натуральна, што я адчуў, што нарадзіўся не ў 98 годзе, нарадзіўся не ў кашулі часопісу “ARCHE”. Але варта адзначыць, што ня так і задоўга да гэтага ганаровага надпісу ў часопісе. Адчуў недзе ў 1996 годзе, седзячы за мяжою ў горадзе Варшава, слухаючы вынікі чарговых ці то выбараў, ці то рэфэрэндуму. Так закарцела самавыразіцца, самавыразіцца па-беларуску, што паўсталі вершы, якія, хутчэй, ня вершы, а прагноз надвор”я. Ці то штудыі з атмасфэрнага ціску Рэспублікі Беларусь. Я ўводжу новую фізычную адзінку. Адзінку, якая называецца “шызабары”…

Шызабары

Чэрап у чэрве, невычарпальны й чэпкі,
Нібы Чыпаліна ў чарзе па цыбулю.
Бітага мозга шкляныя аскепкі
Лятуць што шалёныя кулі.

Рэчышча мёртвага рэчыва,
Каляровых кавалкаў вясёлка,
Пырскі сьвінца
У праменьнях барвовага сонца,
Крошкі крывавага печыва –
Сьвет напярэдадні чорнага золку,
Сьвет у чаканьні канца,
Але гэта трывае бясконца!

А ў нябёсах аблокі нібы вершаваная нізка.
Беларусь, я прыдумаў адзінку твайго атмасфэрнага ціску:
Шызабары нібы закаханыя пары
Плывуць у паветры…
Беларусь, я люблю твае зоры і хмары,
І воды, і нетры,
І твае гарады, і вытворчасьці сродкі!
У трунах перавернуцца слаўныя продкі,
Прачытаўшы ў вершах пра нівы і пожні.
Я паэта ня зь першых,
Магчыма, апошні

Папяровы пацук, канцылярская кніга,
Фаліянт,
Шызабарман і шызабарыга,
Шызалянт.”

(Караткевіч: ) “Андрэй, я ведаю, што спачатку Вы пісалі на расейскай мове. Што падштурхнула пераход на беларускую мову? Магчыма, нехта паўплываў на гэта…”

(Хадановіч: ) “Па-першае, пашчасьціла зь беларускамоўным асяродзьдзем. Юрась Бушлякоў, па-першае, зь ягонай адмысловай беларушчынай. Мікола Раманоўскі, вядомы беларускамоўны перакладчык. А таксама мой калега па цэху паэтаў, бардаў, перакладчыкаў Серж Мінскевіч. Хіба што ім траім я тут абавязаны. Па-другое, тыя незваротныя, як на сёньняшні пэсымістычны погляд, палітычныя зьмены ў РБ, якія, як у матэматыцы часьцяком даводзяць, даказваюць ад адваротнага, ад супраціўнага, так і тут паўстае жаданьне зрабіць нешта назло…”

(Караткевіч: ) “У якой ступені гэтая палітычная сытуацыя дапамагае, уплывае ці перашкаджае Вашай перакладчыцкай творчасьці?”

(Хадановіч: ) “Яна дапамагае ў выбары тых ці іншых аўтараў. Напрыклад. Часьцяком я выбіраю аўтараў складаных, далёкіх ад нашай беларускай мэнтальнасьці і на разумовым узроўні, на моўным узроўні. Напрыклад, Стэфан Малармэ. Тут я стаўлю сабе мэту празь пераклады нейкім чынам паўплываць на становішча ў беларускай мове. Магчыма, увесьці некалькі адзінак лексычных такім чынам. Іншы выпадак, калі аўтары аказваюцца сугучнымі палітычнаму, увогуле экзыстанцыйнаму становішчу інтэлектуалаў і ня толькі інтэлектуалаў у Беларусі. Тут вельмі прыдатны ірляндзкі досьвед. Напрыклад, вершы Ейца. Вось я сустрэўся з тэкстам “Ірляндзкі лётнік прадчувае сваю загубу”. Трагічны горкі верш, напісаны на сьмерць афіцэра, які загінуў на чужым для сябе, для сваёй краіны фронце 1-й Сусьветнай вайны, за чужыя інтарэсы – брытанскія…

Ўільям Батлер Ейц
“Ірляндзкі лётнік прадчувае сваю загубу”

Канаю між зямлёй і сонцам
На прасьціне зь нябесных хмар.
Сябрам ня стаў я абаронцам,
Ня бачыў ворага ў твар.

Я ведаю, мой суайчыньнік,
Адно жабрак зь Кілтартан крос.
І сьмерць мая, і нат іншы вынік,
Ягоны не палепшаць лёс.

Ані загад, ані сумленьне
Мяне зрынаюць у нябыт.
Адно ў парыве захапленьня
Я занураюся ў блакіт.

Усё, пра што салодка марыў,
Прынесла наймізэрны плён.
Я паміраю паміж хмараў,
Жыцьцё – на марны, марны скон.”

(Пераклад Андрэя Хадановіча)

(Караткевіч: ) “А зараз – яшчэ адна песьня ў выкананьні Андрэя Хадановіча - “падшпарак-пачварак”:

“Я завуся падшпарак-пачварак,
Бо паводжу сябе вельмі дрэнна,
Я аматар падступак і сварак,
Не чытайце маралі дарэмна.

Я аматар падступак і сварак,
Каб дабро пацярпела фіяска,
Я гатовы пайсьці на злачынства,
Ах, спадар буржуін, калі ласка,
Запішэце мяне ў буржуінства.

Адчуваю нашмат сябе ўтульней,
Як залажу ў чужыя кішэні.
Пагуляць у дарослыя гульні
Запрашаю, прымі запрашэньне.

Пагуляць у дарослыя гульні…
Я – юнак-пасьвінак, юна злодзей.
Спадары, пашкадуйце дзяцінства,
Я з маленства жыву на балоце,
Запішэце мяне ў буржуінства.

Я страшэнна хачу бочку сочыва,
Я страшэнна хачу кошык печыва,
А маё сэксуальнае рэчыва
Ўсё чакае чагосьці жаночага

Вам прадамся за смачную булку,
Толькі страўнік – крыніца адзінства.
Палітычнага дайце прытулку,
Запішэце мяне ў буржуінства.

Палітычнага дайце прытулку,
Запішэце мяне ў буржуінства.”

(Караткевіч: ) “Андрэй, я калі чытаю вашыя вершы ці слухаю песьні, заўважаю, што Вы выкарыстоўваеце сымбалі, Вы гуляеце са словамі, спалучаеце неспалучальнае, як, напрыклад, “Перапіска Крупскай і Івана Жахлівага”, альбо вось вы прасьпявалі песьню на матывы твора Аркадзя Гайдара “Мальчыш-Кібальчыш”, - ці Вы мэтанакіравана шукалі свой стыль у гэтым, ці гэта спароджана Вашай іранічнай натурай? Як нарадзіўся такі стыль?”

(Хадановіч: ) “Напэўна, усё адбывалася інтуітыўна. Я, напрыклад, лічу, што на сёньняшні дзень літаратуры амаль забаронены высокі і лабавы патас. Па-другое, нашая літаратура вельмі-вельмі заштампаваная. Якое словаўжываньне не выкарыстоўваеш, адчуваеш, што гэта ўжо было. Але ня гэта дрэнна. Дрэнна тое, што гэта ўжо скампрамэтавана. Апявалі, ну, нашае агульнае сацыялістычнае шчасьце. Ці нешта такое, ці апявалі выключна вёску, глебу, Петракову галгофу, нават у найлепшых прыкладах…”

(Караткевіч: ) “Ці маеце нешта ў памяці з таго, што нарадзілася пад уплывам знаёмых матываў?”

(Хадановіч: ) “Ну, вось адзін найнавейшы штамп, які, мне здаецца, сьвядома іржавымі цьвікамі ўкалачваюць у галовы сучасных беларусаў. Гэта можна назваць фішкай. Фішка называецца землякі. Камусьці здаецца выгадным. Стагодзьдзямі змагаліся зь беларускаю моваю і амаль перамаглі. Зараз застаўся рудымэнт ці атавізм – самаакрэсьленьне беларусы, якое таксама трэба выкарчаваць. Што мы робім? Мы запытваемся: што за народ такі? І сыходзім ад адказу на пытаньне і адказваем: вядома ж, землякі. Як вынік, паўстаў цыкаль лімерыкаў – маленькіх пяцірадковых твораў з агульным назовам “Землякі”. Чым тут каштоўнымі падаліся лімерыкі – у кожным, звычайна ў першым жа радку ўводзіцца пэрсанаж зь нейкага экзатычнага гораду, гарадку, мястэчка, але ўсё яны недзе далёкія, недзе ў Афрыцы, Паўднёвай Амэрыцы. Мне падалося цікавым спалучыць гэта з рэальнаю беларускаю тапаграфіяй, з рэальнай мапай Рэспублікі Беларусь і стварыць такі зборны партрэт суайчыньнікаў ці, калі хочаце, у штампах, – землякоў:

Малады ваўкалак з Ваўкавыску
Меў даволі прыгожую пыску,
У дзіцячым садку
Працу вёў у гуртку
Й атрымаў гарадзкую прапіску

Аднагорбы вярблюд з Магелёва
Да законнасьці ставіўся плёва,
Ды на ўласным гарбе
 Зьведаў УК РБ
І Статут ВКЛ дэталёва.

Самы шчыры палітык з-пад Шклова
Даў насельніцтву чэснае слова:
Будзе водка й расол!
Моцны цешыўся пол –
І рыдала другая палова.

Пачатковец празаік зь Нясьвіжу
Пэнталёгію склаў для прэстыжу.
Як назваць? Пэнтагон?
Можа Пэнтамэрон?
Перавагу аддаў пяцікніжжу…”

(Караткевіч: ) “А ці пішаце Вы лірычныя вершы, якія адлюстроўваюць Ваш іншы настрой, пачуцьці?”

(Хадановіч: ) “Пытаньне цяжкае, нечаканае, так адразу й не адкажаш. Хіба што, не ці практычна не. Вось гэты настрой пакуль застаецца, прыпадае на, як ня дзіўна, на перакладніцкую справу. Можа, гэта справа веку, можа, гэта справа маёй іранічнасьці, але мне блізкія тэмы творцы і творчасьці, з выхадам у палітыку. Лірыка застаецца на долю бязьлітасна абеларушчаных мной іншаземных аўтараў”.

(Караткевіч: ) “Я вось прачытала ўчора твор – паэма гэта ці верш – “З чаго пачынаецца Жодзіна?”. І канцоўка ў Вас такая – “І ці абяцае працяг?”. Я б хацела, каб Вы патлумачылі – Вы аптыміст ці пэсыміст, ці так няможна падзяліць Вашае бачаньне сытуацыі…”

(Хадановіч: ) “Што да аптымізму і пэсымізму, то ёсьць азначэньне, якое сягае ці не Марка Твэна – “пэсыміст – гэта добра інфармаваны аптыміст ці, хутчэй, наадварот, аптыміст – гэта дрэнна інфармаваны пэсыміст”. Аптымізм – гэта справа ўнутранага пачуваньня. Мне згадваецца выдатны твор францускага асьветніка Вальтэра, дзе прадстаўленыя дзьве пазыцыі – акурат, аптымістычная і пэсымістычная. Ёсьць такі пыхлівы філёзаф Глёс, які кажа “усё да лепшага ў гэтым найлепшым са сьветаў”, а жыцьцё кожны дзень абвяргае гэтае перакананьне. Ёсьць іншы пэрсанаж Мартэн, які лічыць, што ўсё ў гэтым сьвеце недасканала дрэнна, і рабіць нічога ня варта. І ёсьць галоўны герой, які прыходзіць да досыць слушнай высновы – “трэба апрацоўваць наш сад”. Усё-ткі кропля дзяўбе той камень. Калісьці Оскар Уайльд заўважыў, што ўсялякае мастацтва абсалютна бескарыснае – у тым сэнсе, што не прыносіць нам карысьці. І адзіным апраўданьнем аўтару служыць бязьмежная любоў, эгаістычная любоў да свайго занятку. Ну, люблю я гэтыя рэчы і нічога з сабой не магу парабіць. Тут закраналася тэма, з чаго ж пачынаецца Жодзіна:

З чаго пачынаецца Жодзіна?
Дальбог, не з машыны БеЛАЗ.
Я сёньня сьвяткую народзіны,
Як што, запрашаю і вас.

Пад месяцам, сонцам і зоркамі
Балюе з суседам сусед,
Як сьцьвердзіў паэт,
І паморкамі
Ёсьць час для сяброўскіх бясед.

Як не – адмаўляйся бяз сораму –
Шмат ежы на Белай Русі,
Пад месяцам, сонцам і зорамі
Ўсяго ўсё адно не зьясі.

Шчэ больш на зямлі, мама родная!
Харошых ды розных кабет,
Ды не пакахае ніводная,
Хоць руш да манахаў у Тыбет.

Сягаеш за пекнымі паннамі,
Ды марным стаецца твой сіг,
І ўсё ж не памрэм занядбанымі,
Бо Жодзіна дбае пра ўсіх.

Сардэчнымі словамі, поўхаю,
Прутом, бізуном, рамянём
Гадуе, кунежыць, выхоўвае
І большай ні ўночы, ні днём

Нас песьціць ня знойдзем аматаркі,
А як адыходзім да сну
Вачыма ласкавае мацеркі
Глядзіць у калску й труну.

Пільнуе ды сочыць паводзіны,
То хваліць, то ставіць у кут.
З чаго пачынаецца Жодзіна?
Яно пачынаецца тут.

За мрой экзатычныя спэцыі,
За праўду ў айчынным віне,
За Грандэ Канале ў Вэнэцыі,
Які не гайдае мяне.

За госьця, што горш за татарына,
Гасьціннага сябра свайго,
За катэдру нашай спадарыні,
Якая сьмяецца зь Гюго.

За сьверб разумовага голаду,
Што я спаталяў задарма,
Вагнямі вялікага гораду,
Якому найменьня няма.

Чым стане мне змогі, аддзячу я
Найлепшай на сьвеце зямлі,
За першыя крокі дзіцячыя,
За першыя сьлёзы, калі,
Бацькамі бяз жалю, бяз літасьці,
Быў гнаны ў дзіцячы садок.

Што будзе пасьля - акалічнасьці,
Галоўнае, першы радок,
Пачатак, прывабныя ўводзіны,
Жую з саладзенькім дражэ.

З чаго пачынаецца Жодзіна?
З разгалістай літары “Ж”,
Як “жонка”, “жыхарства”, жыдоўская жахліва жывая журба,
“Жабрацтва”, “журы”, “жыгулёўскае”,
“Жызэль”, “Жэрміналь”, “жажаба”,

“Жыраф”, “журавель” з “журавінаю”,
“Жыгучка”, “жаўнер”, “жалуды”,
Жаданьне жывіцца жанчынаю,
Жычэньне жыцьця без жуды,

Славутую песьню каверкаю,
І карціны ўстаюць уваччу,
Пытаньне гаркавай цукеркаю,
У роце смакую, смакчу,

Як гронку чырвонай смуродзіны,
І тахкае сэрца ў грудзях,
З чаго пачынаецца Жодзіна?
І ці абяцае працяг?

(Караткевіч: ) “Прадстаўнік аднаго з Хадановічам літаратурнага пакаленьня Валерка Булгакаў назваў Беларусь “неданошаным дзіцем Эўропы”. А як Андрэй Хадановіч бачыць Беларусь у эўрапейскім кантэксьце”

(Хадановіч: ) “Аднойчы мне нечакана патэлефанаваў выканаўца абавязкаў галоўнага рэдактара “Нашай Нівы” Андрэй Дынько і прапанаваў ідэю. Ці не зацікавіць мяне такі радок - Эўропа пакінула нас. Пасьля я зразумеў, што Андрэй меў на ўвазе крыху іншае. Мелася на ўвазе канкрэтная палітычная падаплёка, але я задаўся больш глябальным пытаньнем, увогуле – Захад і Ўсход, мы і Эўропа, нашыя ўяўленьні пра Эўропу, і тое, ці адпавядае яна гэтым уяўленьням. Калісьці Мілан Кундэра, здаецца, у сваім эсэ, заўважыў, што, з аднаго боку ў 40-я і 50-я дысыдэнты з Усходняй Эўропы гатовыя былі памерці за эўрапейскія каштоўнасьці, а зь іншага, ён заўважае, што сама Заходняя Эўропа гэтыя каштоўнасьці ўжо не ўсьведамляе. Вось хіба што пра гэта цыкаль санэтаў “Бабілёнскі праект”. Паслухайце ўрывак:

“Марнеюць у гародзе буракі,
Ні часныку ня вырасла, ні кропу:
Вось радасьці суседу-мізантропу,
Што пяты год не падае рукі!

А ў хаце, без цукерак і сыропу,
Пакутуюць самотна хлапчукі:
Ня хочуць рускамоўныя бацькі
Пускаць іх у пясочніцу Эўропу.

Як пусьціш? У тамтэйшых дзетак спрэс
Грашовы інтарэс і пулярэс,
А іхныя бацькі – зірні на пэйсы!-

Героі найпачварнейшых легенд –
Гандлёвец, здраднік, хлус, інтэлігент –
Жыды, касмапаліты, эўрапейцы!

Не, мы ня проста бавімся ў пяску –
Падмурак новай Бабілёнскай вежы
Будуем на памежжы. (Рым нясьвежы,
Ды скуль жа іншы возьмецца ў радку?)

Канструктар “Лега” берамо ў руку…
Дарэчы, што за дзіўныя відзежы?
Вандроўны цень у форменнай адзежы
Па нашым шнырае мацерыку”.

(Караткевіч: ) “Андрэй, а на заканчэньне, калі ласка, прасьпявайце гіт – напісаную разам зь Сержам Мінскевічам песьню “Вожык-патрыёт”.

(На музыцы песьні “Yellow Submarine” гурту “Beatles”).

“Не працуюць санвузлы,
Не нясуць дзяцей буслы.
Не шанцуе па жыцьці,
У паход пара ісьці.

Бел-чырвона-белы бусел-патрыёт,
Бусел – патрыёт,
Бусел – патрыёт
Разам з намі крочыць у паход,
Крочыць у паход,
Крочыць у паход…

Нават вожык на грыбы
Не раскатвае губы,
Ён выходзіць на прасьцяг,
Несучы на голках сьцяг.

Бел-чырвона-белы вожык-патрыёт,
Вожык-патрыёт,
Вожык-патрыёт
Разам з намі крочыць у паход,
Крочыць у паход,
Крочыць у паход.

Хай за намі папаўзе
Лепшы трактар МТЗе.
Ён у полі дыр-дыр-дыр,
Мы - за дружбу, мы – за мір!

Бел-чырвона-белы трактар-патрыёт,
Трактар-патрыёт,
Трактар-патрыёт
Разам з намі крочыць у паход,
Крочыць у паход,
Крочыць у паход.

Годзе жыць нам у дрыгве,
Зажывем, як сьвет жыве.
Трэба пні нам карчаваць,
Каб усіх прахарчаваць.

Бел-чырвона-белы бусел патрыёт,
Вожык-патрыёт,
Трактар-патрыёт
Разам з намі крочаць у паход,
Крочаць у паход,
Крочаць у паход…

Вольга Караткевіч, Прага