Як мы ўжо нагадвалі вам, 29-га кастрычніка 37-га году, у адзін дзень былі расстраляныя 9 беларускіх пісьменьнікаў.  Падобнага факту ня ведае ніводная літаратура сьвету.  Як мяркуюць гісторыкі, душы пісьменьнікаў спачываюць пад соснамі парку Чалюськінцаў.  Стасункі паэта і ўлады на Беларусі, пытаньне адказнасьці за слова, адказнасьці свабодай і жыцьцём якраз у гэты дзень абмяркоўвалі ў нашай менскай студыі паэт-сучасьнік Міхась Скобла і наш карэспандэнт Валянціна Аксак.

Скобла: Яшчэ Гай Валерый Катул марыў, каб атрымаць з рук Цэзара ляўравы вянок...  І заўсёды любіў уладар, які ўсталяваўся на троне, ставіць пры гэтым троне зэдлік для прыдворнага ўладапісца.  Уладары -- гэта, так бы мовіць, душахваты ці, дакладней скажам, музахваты паэтаў.  Калі падабаўся -- узнагароджвалі, не падабаўся -- высылалі.  Памятаеце такі трапны выраз Рыгора Барадуліна: "Каго ў Ляўкі, каго на Салаўкі".  Дык вось, калі Купала быў высланы ў Ляўкі -- туды дзе яму пабудавалі дачу, ён там заціх, замоўк -- вось такім ён і быў патрэбны ўладам.  Нядаўна, пабываўшы ў купалаўскім музэі, я зьдзівіўся.  Мяне, нават, крышку абразіла тое, як там трактуецца наш нацыянальны геній -- наш Купала.  Ён там наскрозь савецкі, ён там наскрозь інтэрнацыяналістычны, усюды ягоныя словы вісяць на сьценах на дзьвюх мовах.  У Вязынцы на помніку Купалу напісана, што "З Масквы, з Крамля хадою ўдумнай ідзе камуна -- шчасьце на зямлі ўвекавечыць..."  Вось такі Купала і патрэбны сёньняшнім беларускім уладам.  А ня той, які пісаў перадсьмяротныя пакаяльныя лісты і спрабаваў пакончыць жыцьцё самагубствам ці часам мог, нібы жартам, сказаць: "Раз абселі беларуса маскалі".  Я хацеў бы прачытаць верш, які так і называецца "Купалаўскі музэй. Сёмая заля. 30-я гады."

Здымкі клясыка, профіль, анфас,
Лёс, выходзіць, вас песьціў і лёсьціў,
Выдавалі штомесячна вас,
Нават гіпсавы Пушкін зайздросьціў.

Хай фатограф пратрэ акуляры --
З-над Арэсы гамонка даносіцца,
Касавурыцца моўчкі шкаляр
На Купалу -- ардэнаносца.

Вось Купала -- машына вязе,
Вось Купала -- заняты гаворкаю,
Вось Купала стаіць у чарзе
Не па хлеб... Па аўтограф... Да Горкага.

Вось паэт у прэзыдыўме зноў ж
Разам зь іншымі дбае аб міры.
Пакладзіце ля ордэна нож,
Што зрабіў песьняру харакіры.

Шырачэнны паставілі стол
Абабіты зычліўцамі дбала
У начы каб сукно заглушала
Немы крык прадсьмяротных лістоў.

Попыт быў? -- Допыт, намысел быў
І егіпецкі морак абставін,
І паэт непрытомна бубніў:
"Волю й шчасьце гадуе нам Сталін

Можна зблытаць хто што гадаваў
І на крыўды забыцца памалу,
Ды ніхто нам правоў не даваў
Забываць дзе спалілі Купалу.
 

Аксак: Міхась, неяк, ля помніка Янку Купалу, у часе паэтычных чытаньняў, ты прачытаў верш, які ў той вечар вельмі ўразіў прысутных.  Гэта было "Наследаванне Мандэльштаму"...

Скобла: Наогул, у мяне ёсьць нізка вершаў, якая называецца "Падхопленае рэха".  Неяк так, азірнуўшыся вакол, я ўбачыў, што многія вершы, якія сталі клясыкай, так надзённа загучалі ў наш час.  Ну, скажам, вядомы верш Гальяша Леўчыка, верш-праклён: "Хто адрокся сваіх...", які вельмі папулярны быў ў гады Другой Сусветнай вайны, ці, хаця б той самы верш Осіпа Мандельштама: "Мы жівём, под собою не чуя страны...".  Мне падалося, што мы сёньня таксама жывем пад сабою не адчуваючы сваёй краіны і я напісаў такое вольнае наследаваньне--пераклад з гэтага верша:

Мы жывем, а пад намі краіны няма,
Тут за мову -- пагарда, за вершы -- турма,
Тут аўчаркі на пляцах, у кратах акно,
Нашых словаў адчайных за крок не чутно.

А дзе шэптам і вымавяць слоўца --
Там прыпомняць сярдзітага шклоўца.
Яго лысіна нібы шаманскі там-там
Ён паўсюль, дзе ні глянь, там і тут, тут і там.

Ён у спёку на поле, на лыжы ў мароз,
Дзікім воласам скрозь нібы шчэцьцю зарос.

Яго тоўстыя пальцы нібы чарвякі,
А прамовы даўгія, нібы цягнікі...
І над целам раздзертай Айчыны
Уздымае ён вус прусачыны.

А вакол яго -- злодзей, бандыт і махляр,
Ён плюе ім у твар, а яны: "Слаўся,Цар!.."
А вакол яго невук, халуй -- не падходзь
Ён віе зь іх аброць, а яны: "Ваша бродзь..."

І пляце за ўказам указ варажэй,
Б'е пад дых, у пахвіну. Каго і ніжэй.
І ня можа прывыкнуць ніяк беларус:
Што ні выступ -- Саюз, што ні выпад -- укус.

І сьцякае атрутная сьліна
Па шырокіх грудзёх славяніна.

Аксак: Тэма славянства ў тэме: паэт і ўлада, канешне ж, нявыпадковая.  Сёньнячы ўлада на тэме славянства робіць сабе палітычны імідж, робіць сабе палітычныя дэвідэнты, і паэты таксама адгукаюцца на гэтую тэму -- кожны па-свойму -- хтосьці хваліць за гучныя заявы нашага прэзыдэнта пра тое, што ён пойдзе ратаваць сэрбаў, пойдзе ўсталёўваць свой парадак у Югаславіі, а хтосьці так, як наш сённяшні суразмоўца...

Скобла: Гэта было яшчэ пры Савецкім Саюзе.  У 90-ым годзе праходзіў чарговы дзень славянскага пісьменства і друку і ў дэлегацыі ад Беларусі апынуўся я.  Памятаю, як уразіла і абурыла, а хутчэй -- усур"ёз не ўспрынялася, заява аднаго выступоўцы -- знакамітага сёньня расейскага скульптара Вячаслава Клыкава, які заставіў сваімі манумэнтальнымі скульптурамі палову Расеі.  Ён сказаў, што, увогуле, ягоная мэта, і мэта ягонага руху -- "Славянскага сабору", каб існавала толькі адна славянская краіна, якую яны хочуць назваць Святаславія, куды б уваходзілі ўсе славянскія краіны са сталіцай ,вядома ж, у Маскве.  А каб гэтая дзяржава не развалілася, акрамя нейкіх дзяржаўных сілавых структураў, яе павінен будзе ўтрымліваць і храм, што будзе пабудаваны на мяжы, на стыку трох самых галоўных славянскіх краінаў: Расеі, Беларусі і Ўкраіны.  І неяк гэта ўспрынялося сапраўды ўсур"ёз і прыехаўшы дахаты, дзесьці празь месяц, я, улучыўшы Беларускае тэлебачанне, пабачыў, як гэты Вячаслаў Клыкаў паўтарае тое самае, што ён казаў у Белгарадзе, але кажа, што ён стаіць на тым месцы, на мяжы Беларусі, Ўкраіны і Расеі, дзе праз некаторы час павінен паўстаць вось гэты храм.  Я тады напісаў верш, які называецца "Храм на мяжы":

Білі ў звона і свой і чужы --
Закарцела з шыкоўнай арцелі
Божы храм будаваць на мяжы,
Гожы храм, купалы і крыжы
Каб, як птахі, ў нябёсы ляцелі.
 

Пад падмуркі капаны раўчак
Чуў прамоўцу сумніўнай пароды:
"Гэты храм, як надзейны вянчак,
Што зьяднае навек тры народы...

Меў той хорам на тры алтары
Тры ўваходы і столькі ж амвонаў,
Тры купелі і рызніцы тры ,
І на тры хрэсных ходы іконаў.

Па начох, зорны сеючы пыл,
Месяц чуў не малітвы-літаньні --
Чуўся жудасны рогат і сквіл,
Ды ў званы кажаны заляталі.

І было цёмнай сіле няўсьцерп --
Нехта храм расчыняў як стадолу
І на макаўку молат і серп
Начапляў, крыж нізрынуўшы долу.

Выпаўзалі грахі на папас,
І з кадзільні дымок светла-шызы
Уплятаўся ў чырвоны лямпас,
Што відзён быў з-пад ськінутай рызы..

Аксак: Аднак, вернемся ў сваю Айчыну.  Дакладней, зазірнем у ейную будучыню...  Будучыня, як вядома, ствараецца сёньня, а для таго, каб нашчадкі ня зблыталі, што было і як -- нашы прыдворныя гісторыкі перапісваюць гісторыю мінулую пад лад сёньняшні, пад тое, як хочацца сёньняшняй уладзе.  Дайшло да таго, што перапісваюцца нават цэлыя энцыкляпэдычныя артыкулы, ствараецца новая Беларуская ўнівэрсальная энцыкляпэдыя ў якой ужо нават археалягічныя экспанаты мяняюць назовы з пазыцыі сёньняшняга моманту.  І Міхась таксама адгукнуўся на такую, так бы мовіць, найноўшую энцыкляпэдыю Беларусі

Скобла: Мне расказваў адзін зь беларускіх навукоўцаў, які працуе над складаньнем гэтай энцыкляпэдыі, што ён быў пакліканы да начальства і яму растлумачылі, што, вось, знакаміты "шклоўскі ідал" павінен займець нейкую іншую назву, таму што "нехта" можа абразіцца.

Аксак: Для тых, хто ня ведае, я ўдакладню: гэта паганскае божышча, якое было знойдзена археолягамі на Шклоўшчыне, калі не памыляюся -- у 1980-м годзе, і так і было названае -- па месцы сваёй знаходкі: "Шклоўскі ідал".  Дык вось сёньня мы ўжо можам прачытаць, што гэта ня "шклоўскі ідал", а -- як, Міхась?..

Скобла:

Улічыўшы жаданні народныя
І насустрач ідучы калгаснікам,
Узгадніўшы з усімі, хто згодныя:
І з прафэсарам, і з першаклясьнікам,

Спэцуказ спэцкамісыя выдала
(Сьвет вучоны ўцяміць ня можа йшчэ)
Выкапнёвага"шклоўскага ідала"
Называць"Магілёўскае божышча"

Аксак: Магілёўскае божышча замест іконы глядзяць штовечар нашыя людзі на тэлеэкране.  Наш тэлеэкран нагадвае суцэльную, сапраўды, недарэчнасць, дзе пераблытана ўсё: сьвятыні, паняцьці, нават здаровы сэнс.  І гэта ўспрымаецца ўжо нармальнымі людзьмі, як, сапраўды, недарэчнасьць.  Сваё паэтычнае бачаньне Беларускага тэлебачаньня прапануе Міхась Скобла:

Скобла: Прысвячаю дыктарцы Беларускага тэлебачання Інзе Хрушчовай.

НЕДАРЭЧНАСЬЦЬ

Па тэлеку казаў прамову "сам",
Гадзіны дзьве ён выступаў -- ня меней,
Было прасторна ў тэлеку вусам,
"Сам" абяцаньні сыпаў поўнай жменяй.
Таміўся люд: хто спаў, хто пазяхаў
Тэлерыштунак, зноў-жа, быў ня новы,
Тэлеэкран раптоўна заміргаў
І сапсаваў канец яго прамовы...
А дыктарка: вазьмі й залапачы,
Дарэшты не суняўшы хваляваньня:
"Даруйце, дарагія гледачы,
За гэту недарэчнасьць на экране!"

Аксак: Уся гэтая тэма: "Паэт і ўлада" -- заўсёды была надта сур"ёзнай і мела даволі сур"ёзныя наступствы для творцаў.  Скажы калі ласка, вось нейкім сёмым чуцьцем, на нейкім метафізычным узроўні, ты не адчуваеш таго, што адчуваў Мандэльштам, пішучы сваё знакамітае: "мы жівем под собою не чуя страны"?

Скобла: Я думаю, не толькі адзін я гэта адчуваю, але калі чалавек кіруецца толькі такім пачуцьцём як страх, то ці мае права ён увогуле называцца Чалавекам?  Акрамя гэтага, безумоўна важнага ў жыцьці жывой істоты пачуцьця, ёсць і іншыя, як: любоў да Радзімы, да сваёй зямлі, пачуцьцё нейкага абавязку перад тваімі продкамі...

Валянціна Аксак, Менск