Гутарка Сяргея Шупы з кіраўніком праваабарончага цэнтру «Вясна-96» Алесем Бяляцкім

Сёньняшні наш госьць — Алесь Бяляцкі, кіраўнік праваабарончага цэнтру «Вясна-96», нейкі час перад тым — пільны ахоўнік нашых культурных скарбаў, дырэктар музэю Максіма Багдановіча, а яшчэ раней — літаратар, літаратуразнавец, кіраўнік калісьці шумнавядомай літаратурнай суполкі «Тутэйшыя».

(Шупа:) Тэма нашай сёньняшняй гутаркі натуральна выцякае з усяго багатага досьведу, які Алесь назьбіраў за апошняе дзесяцігодзьдзе.  Гэтую тэму я папрашу Алеся акрэсьліць самому:

(Бяляцкі:) «Сапраўды так, хоць цяпер я й займаюся выключна праваабарончай дзейнасьцю — на літаратуразнаўчую і літаратурную творчасьць амаль не застаецца часу.  Тым ня менш я зьяўляюся рэдактарам бюлетэня праваабарончага цэнтру «Права на Волю», і мы друкуем там і літаратурныя творы — можна сьмела сказаць, што гэта літаратурныя творы — а менавіта ўспаміны вязьняў нашых цяперашніх беларускіх турмаў, гэткія своеасаблівыя «дыярыюшы»».

(Шупа:) Значыць, можна сказаць, на нашых вачах у беларускай літаратуры ўзьнікае нейкі новы жанр — турэмных дзёньнікаў, турэмнай літаратуры?

(Бяляцкі:) «Я не сказаў бы, што гэта новы жанр, таму што як раз вось такія турэмныя «дыярыюшы» маюць даволі даўгую гісторыю ў беларускай літаратуры.  Дастаткова згадаць хоць бы той самы «Дыярыюш Апанаса Філіповіча», які апісваў сваё жыцьцё, і вялікі эпізод гэтага дыярыюша якраз складае ягонае знаходжаньне ў вязьніцах.  А гэта было XVII стагодзьдзе...  У XIX стагодзьдзі можна прыгадаць Францішка Савіча, які ўцякаў пасьля сваёй ссылкі з Каўказу і таксама апісваў сваю ссылку.

Ужо на пачатку XX стагодзьдзя мы можам прыгадаць цэлыя вершаваныя цыклы Якуба Коласа, у якіх ён апісвае адсідку ў менскім астрогу.  Так што гісторыя гэтая даволі багатая, і яна яшчэ больш узбагацілася менавіта ў нашым стагодзьдзі.

Працягваючы экскурс, згадаю бацьку жанру беларускіх пасьлятурэмных дзёньнікаў — Францішка Аляхновіча — і яго знакамітую кнігу «У кіпцюрох ГПУ».  Свайго часу так атрымалася, што я пісаў да гэтай кнігі прадмову, і мабыць нейкія сантымэнты да гэтага жанру перайшлі літаральна ў сёньняшні дзень...  Сталінскія дзёньнікі Ларысы Геніюш, успаміны Сяргея Грахоўскага — таксама своеасаблівы працяг гэтага цыклу.

Цікава, што — як можна было б заўважыць — абсалютна не засталося ніякіх дзёньнікаў, ніякіх праўдзівых успамінаў пасьля фашысцкіх лягероў.  Можа быць, гэта зьвязана з тым, што людзі, якія вярталіся з гэтых лягероў, баяліся сказаць праўду ўсе папярэднія гады?..»

(Шупа:) А якой праўды яны маглі баяцца?  Здаецца ж, якраз прапаганда і спрыяла выкрыцьцю жорсткасьці, нялюдзкасьці фашыстоўскага рэжыму?

(Бяляцкі:) «Жанр дзёньніка заўсёды вымагае абсалютнай праўды, і праўда гэтая часам бывае жахлівая, непрыкрытая.  А каноны сацыялістычнага рэалізму заўсёды дыктавалі нейкае праўдападабенства, але не саму праўду.  Я мяркую, менавіта таму гэтыя дзёньнікі не зьявіліся, як фактычна за рэдкім выключэньнем няма праўдзівых дзёньнікаў і ваеннага пэрыяду.  Тут мы можам згадаць толькі пра дзёньнікі Івана Мележа, якія толькі кропкава пазначаюць тую так званую «акопную праўду», але праўдзівых дзёньнікаў, праўдзівага жыцьця — мне, бадай, не прыходзіць у галаву нават у нашай літаратуры — што ж гэта такое.

Больш таго, у нашай рэдакцыйнай тэчцы цяпер ляжаць — калі ўжо перайсьці на пазьнейшыя часы — першыя праўдзівыя зацемкі сапраўднага пэрыяду «клясычнага» дысыдэнцтва Міхася Кукабакі.  Ён перадаў нам свае, можна лічыць, апавяданьні, якія мы абавязкова надрукуем у сваім бюлетэні.

Пераходзячы ўжо да цяперашняга часу — так атрымалася воляю лёсу, што інтэлігенцыя апынулася ў апазыцыі да рэжыму, да Лукашэнкі, і інтэлігенцыя прымае на сябе першы ўдар, церпіць, трапляе ў турмы.  І тое, што таленавітыя, пішучыя людзі апынаюцца ў турмах, і паспрыяла таму, што адрадзіўся гэты жанр дзёньніка, пасьлятурэмных успамінаў».

(Шупа:) Цяпер мы паройдзем да найноўшай гісторыі жанру.  Калі ён пачаўся, хто яго цяперашнія «прадстаўнікі», што ён сабой уяўляе?

(Бяляцкі:) «Першыя зацемкі зь вязьніцы зьявіліся хіба што ў Славаміра Адамовіча.  Ён іх друкаваў у «Нашай Ніве».  І тое, што гэта аднавілася — вершы, нейкія замалёўкі з турэмнай натуры — гэта падпіхнула і нас пашукаць тых аўтараў, якія маглі б апісаць — што ж робіцца ў беларускай турме.  І тут мы — я асабіста і наша рэдакцыя — сыходзілі з двух аспэктаў.  Першае: на сёньняшні дзень праваабарончай арганізацыі — як нашай, так і любой іншай — немагчыма правесьці аб’ектыўны маніторынг, аб’ектыўнае дасьледаваньне сытуацыі ў беларускіх турмах так, як гэта робіцца, скажам, у Польшчы, Чэхіі іхнымі праваабарончымі арганізацыямі.  Нас туды проста не пускаюць.  І таму адзіная магчымасьць сабраць праўдзівую інфармацыю — што ж там адбываецца — гэта паразмаўляць з тымі людзьмі ці папрасіць тых людзей, якія адседзелі ў беларускіх турмах, каб яны праўдзіва апісалі што ж там робіцца і пастараліся неяк расказаць праўду.  Гэта адзіны чыста праваабарончы аспэкт такіх дзёньнікаў.

Другі ж аспэкт — літаратурны, які мяне цікавіць як літаратуразнаўцу ня менш, чым першы — гэта мастацкая якасьць гэтых успамінаў, гэта іхная літаратурная вартасьць.  І вось тут мы стараліся і спрабавалі знайсьці тых людзей, якія маглі б зрабіць ня толькі сухі інфармацыйны запіс, але напісаць літаратурны твор, які б сапраўды ўвайшоў у беларускую літаратуру.

І на сёньняшні дзень, я нагадваю — пачынаючы ад пачатку 1998 году, мы надрукавалі ўспаміны Міколы Качана, мы надрукавалі ўспаміны Андрэя Мельнікава, вядомага беларускага барда, які адседзеў некалькі месяцаў у горадзенскім СІЗО, і зараз мы распачалі друк успамінаў вядомага палітычнага зьняволенага, маладога журналіста Аляксея Шыдлоўскага».

(Шупа:) А ці ёсьць у вас нейкія зьвесткі пра рэцэпцыю такіх твораў — як яны ўспрымаюцца?  Ці яны чытаюцца?  Ці ёсьць нейкі чытацкі попыт, зацікаўленьне такой літаратурай?  Калі ёсьць — то чым гэта можа тлумачыцца?  Усё ж гэта літаратура вельмі спэцыфічная, і ўсё, пра што мы тут гаворым, мае адценьне — на мяжы маральнасьці, на мяжы нармальнасьці, нармальнага чалавечага жыцьця.  Ці такія творы цікавяць нашых сёньняшніх чытачоў?

(Бяляцкі:) «Цікавяць.  Трэба сказаць, што ў расейскай літаратуры выйшлі дзясяткі кніжак падобнай тэматыкі, я дакладна ведаю, што яны карыстаюцца камэрцыйным попытам на сёньняшнім кніжным рынку.  А тыя водгукі, якія мы атрымваем пасьля друкаваньня такіх дзёньнікаў, гавораць пра тое, што і нашага чытача безумоўна гэтыя дзёньнікі цікавяць, і гэтая праца робіцца не дарэмна.

Ужо ня кажучы пра тыя факты, якія мы зьбіраем, пра маніторынг, а тое, што робіцца цяпер на беларускіх «зонах», у беларускіх СІЗО — гэта рэчы даволі страшныя, яны ненармальныя, незвычайныя, дастаткова сказаць, што на некаторых «зонах» людзі проста паміраюць з голаду, і пра гэта грамадзтва асабліва ня ведае, пра гэта ніхто не гаворыць...

Тут ёсьць моманты і чыста этычнага і нейкага жыцьцёва-прагматычнага пляну.  Турма заўсёды заварожвала чалавека — як і сьмерць.  Вось чаму ў нас ёсьць і прымаўка — «Ад турмы і ад сумы не заракайся», бо кожны ведае, што можа здарыцца такое, што ён патрапіць у гэтую турму, і кожнаму цікава — а як жа ж там, а што там адбываецца?

Таму якраз такія творы чытаюцца, і людзі спрабуюць зразумець той кавалак жыцьця, які для іх абсалютна невядомы.  Таму што ўсё, што адбываецца ў нашай турме, на сёньняшні дзень старанна хаваецца, гэтая інфармацыя не выходзіць у афіцыйны друк — апроч таго, што там некага пасадзілі, а там некага амніставалі, мы практычна больш нічга ня ведаем.

Дык вось, чытаючы нейкую праўдзівую інфармацыю, выкладзеную ў літаратурным варыянце, людзі прымяраюць гэтую коўдру на сябе, прымяраюць гэтую вопратку на сябе.  Калі гэтая інфармацыя прапушчаная праз чалавечае «я», праз індывідуальнасьць, тады гэта становіцца якбы бліжэй да кожнага чалавека, да кожнага чытача, і гэта ўспрымаецца як праўдзівая інфармацыя».

(Шупа:) Чым беларуская турма адрозьніваецца ад турмы наагул, ад турмы сталінскай, турмы царскай?  Ці яна склалася ў нейкую асобную зьяву?  Што характэрнага менавіта для беларускай турмы 90-х гадоў?  Чым яна адметная ад усіх іншых турмаў усіх іншых часоў і іншага сьвету?

(Бяляцкі:) «Кажучы пра турму, трэба было б закрануць усю прававую сыстэму.  Трэба сказаць, што ўся прававая сыстэма апошнімі гадамі ў нас стала больш жорсткаю.  Судзьдзі даюць максымальныя тэрміны — калі, скажам, ён можа даць ад трох да сямі, дык як правіла стараецца даць чым болей, таму што сам баіцца, што можа пацярпець за надта мяккі прысуд.  І вось гэтая боязь і страх рэпрэсіяў у сярэдзіне самой судовай сыстэмы робяць рэпрэсіўны націск на ўсё беларускае грамадзтва. Людзі часам і вельмі часта трапляюць у турму за тыя рэчы, за якія ня варта было б садзіць за краты, знайсьці нейкі іншы спосаб пакараньня.  Дастаткова сказаць, што колькасьць зьняволеных у нас удвая большы, чым у Чэхіі, дзе такая самая колькасьць насельніцтва.  Сама судовая сыстэма ў нас значна больш жорсткая і больш агрэсіўная апошнімі гадамі, чым была ў Беларусі яшчэ ў першай палове 90-х гадоў.

Трэба сказаць, што менавіта за гэтыя гады беларуская турма пачала якбы аддзяляцца ад такога паняцьця як «савецкая турма», ранейшая турма.  Цяжка параўнаць сёньняшнюю беларускую турму з царскай ці з сталінскай турмой, бо гэта іншыя эпохі, іншыя пакаленьні.  Можна правесьці нейкія паралелі, але рэальнае параўнаньне, напэўна, ужо не атрымаецца.

Тым часам можна абсалютна ўпэўнена сказаць, што сама рэпрэсіўная сыстэма здушэньня чалавека засталася нам у спадчыну ад канкрэтна савецкай турмы, якая ў сваю чаргу зьяўляецца спараджэньнем сталінскай турмы.  У гэтым сэнсе, безумоўна, беларуская турма адыйшла недалёка ад гэтай савецкай турмы.  Мне самому даводзілася сядзець «на сутках» — ну, суткі, гэта, кажуць, дробязі, не гады... — і я сядзеў з тымі людзьмі, якія сядзелі ў сёньняшніх расейскіх турмах, і яны на сёньняшні дзень кажуць, што расейская турма сёньня лепшая за беларускую турму.  Рэч у тым, што ў іх ужо пачалася рэформа пэнітэнцыярнай сыстэмы, у іх ужо пачалі стварацца нейкія больш людзкія ўмовы, хоць і далёка не паўсюль, а нашыя турмы скіраваныя абсалютна на здушэньне асобы, на зьнішчэньне ўсялякай маральнасьці, усяго чалавечага, што ёсьць у асобе.  І праз такія літаратурныя дзёньнікі цудоўна бачна — тыя аўтары, якіх мы друкуем, цудоўна паказваюць, якая гэта страшная малацілка, гэтая беларуская турма».

(Шупа:) І апошняе пытаньне — ці варта радавацца зьяўленьню новага (ці аднаўленьню старога) літаратурнага жанру?  Што ты можаш сказаць як праваабаронца і як літаратар?

(Бяляцкі:) «Вось тут мяне якбы дваякія пачуцьці разьдзіраюць — з аднаго боку як праваабаронца як канстатую, што гэта кепска.  Кепска тое, што таленавітыя людзі за тыя злачынствы, за палітычныя парушэньні з пункту погляду ўладаў трапляюць сёньня ў турму.  Тым больш, мы абсалютна перакананыя, што ўсе гэтыя парушэньні ня вартыя таго, каб чалавек трапляў у турму.  А з пункту погляду літаратуразнаўцы я хачу адзначыць, што жанр аднавіўся, гэты жанр ёсьць і пэўна, што ён яшчэ будзе існаваць, бо ён вельмі моцна зьвязаны зь сёньняшняй палітычнай сытуацыяй і можа зьнікнуць толькі тады, калі гэтая палітычная сытуацыя зьменіцца.

Так што будзем спадзявацца, што ў гэтага жанру будзе нядоўгае жыцьцё ў Беларусі».

(Шупа:) Дзякую за гутарку.  Нагадаю — сёньня госьцем «Вольнай Студыі» быў праваабаронца і літаратуразнавец Алесь Бяляцкі.

Сяргей Шупа, Прага