Ад панядзелка да панядзелка

Сатыра й гумар у беларускай прэсе

(эфір 29 Траўня 2000)

Праграму вядзе Віталь Цыганкоў.

Тэма сёньняшняга выпуску – сатыра й гумар у беларускай прэсе. Наколькі запоўнены рынак беларускіх гумарыстычных выданьняў, ці можа быць сатырычным часопіс, які фінансуецца дзяржаваю?

(Цыганкоў: ) “У адным з самых вострых сатырычных савецкіх фільмаў – “Гаражы” Эльдара Разанава – адбываецца вельмі забаўны й паказальны дыялёг. Герой пытаецца ў сваёй знаёмай, што яна вывучае. “Савецкую сатыру” – адказвае тая. “Дзіўная ў вас прафэсія, – заўважае ён. – Вы займаецеся тым, чаго не йснуе”…

Зь першага погляду ў сёньняшняй Беларусі, здаецца, з гумарам усё ў парадку. Ёсьць тэатар “Хрыстафор”, некалькі тэлеперадачаў, свая ліга “КВН”, каманда “вясёлых і знаходлівых” БДУ – чэмпіён міжнароднае лігі й гэтак далей. Але ўся гэта разнастайнасьць гумарыстычных праяваў аніяк не адбіваецца на газэтным рынку падобнае прадукцыі. Гэтага рынку ў Беларусі практычна не йснуе.

Увесь гумар на старонках прэсы сканцэнтраваўся ў выданьнях, якія я б назваў “героямі электрычак”, гэткія газэты ў дарогу. Звычайна гэта зборнікі карыкатураў і анэкдотаў, разбаўленыя гумарэскамі вядомых расейскіх аўтараў. Адзін з самых яркіх прыкладаў у гэтай галіне – газэта “Пикник”, што выдаецца накладам каля 40 тысячаў асобнікаў.

Аднак, у нішы, калі можна так выказацца, “сур’ёзнага гумару” ў Беларусі дзейнічаюць толькі два выданьні, якія ўжо сталі легендарнымі, негледзячы на свой вельмі розны век – дзяржаўны “Вожык” і незалежныя “Навінкі”. “Вожык”, які выходзіць зь ліпеня 1991 году, на сёньня ёсьць найстарэйшым гумарыстычным выданьнем. Хаця, дарэчы, у 20-х гадох у Заходняй Беларусі выходзілі выдатныя сатырычныя часопісы “Авадзень” і “Маланка”. Рэдактар “Вожыка” Валянцін Блакіт лічыць, што сёньняшні час не зусім прыдатны для сатыры й гумару…”

(Блакіт: ) “Назіраецца глыбокі крызыс жанру. І ня толькі ў нас, ня толькі ў Беларусі. Ну, вазьміце іншыя сатырычна-гумарыстычныя часопісы. У Расеі дзікае падзеньне тыражоў, напрыклад, знакаміцейшы з усіх знакаміцейшых “Крокодил”, які выходзіў накладам 6–7 мільёнаў экзэмпляраў. Сёньня ён выходзіць 50 тысячаў. Вось і “Вожык”, сёньня наклад яго – да 10 тысячаў. Выходзіў ён яшчэ 10 гадоў таму амаль 200 тысячаў. Калі ўзяць прапарцыйна – мы больш захаваліся, але ўсё роўна крызыс у гэтым жанры.

І ў чым прычына гэтага крызысу? Ну па-першае, паводле свайго характару сатыра й гумар – гэта Эзопава мова – ў гады «перабудовы» яна не спатрэбілася – пішы й крычы ўсё, што толькі хочаш. Гэта адно, і мабыць не галоўнае. Другое – духоўны стан грамадзтва».

(Цыганкоў: ) «А можа – проста падвысілася канкурэнцыя, у “Вожыка” забралі чытачоў іншыя выданьні? «Анекдоты» ўсякія, тыпу “Пикник”, або гэта “Навінкі”, якія маюць 10 тысячаў сёньня?»

(Блакіт: ) “Ды не, не. Не забралі нашага чытача. Мы нават радаваліся, што канкурэнцыя. Але тры выданьні ўжо, па-мойму, памерлі, не пасьпеўшы нарадзіцца. Ня ў тым справа, што хлопцы не стараюцца, ня ў тым, што канкурэнцыя. А проста вось стан грамадзтва – стан, калі не да сьмеху.

Пра “Навінкі” Вы кажаце, што канкурэнцыя… Я ня думаю, што яны для нас канкурэнцыя. Вельмі ўсьцешыла вось мяне асабіста, што нейкае гумарыстычнае выданьне зьявілася. Але ж узровень… Літаратурны й мастацкі ўзровень яго вельне неахайны, вельмі нізкі.

Калі працягваць пра прычыны крызысу. Праблема сатыры й гумару – гэта ўсё ж такі адсутнасьць. Адсутнасьць кадраў, адсутнасьць, магчыма, ахвоты займацца гумарыстычнымі жанрамі ў нашых маладых журналістаў. Ня йдуць чаму маладыя? Валоданьне сатырычна-гумарыстычным жанрам – рэдкі дар. Вы глядзіце – жанр фэльетона фактычна памёр. Ні ў адной з самых рэспэктабельных газэтаў ён не зьяўляецца. А некалі гэта было ўпрыгожваньнем, упрыгожваньнем выданьня любога, упрыгожваньнем «Правды», “Звязды”, ды ў любой, нават у раённай, газэце вялі старонку сатыры й гумару. Некаторыя абласныя газэты былі выдатныя!

Гэты жанр цяжкі й тут асабліва не заробіш якую капейчыну. І па-другое – толькі непрыемнасьці нажывеш».

(Цыганкоў: ) «Дарэчы, пра непрыемнасьці. А ці былі ў Вас, скажам так, нейкія непаразуменьні з вашым заснавальнікам – Дзяржаўным камітэтам у справах друку. Ці з тымі асобамі ці структурамі, якіх Вы жорстка крытыкавалі?»

(Блакіт: ) “Што тычыцца заснавальнікаў, я проста не ўспамінаю, каб яны ўмешваліся, цэнзуру ўсталёўвалі… – такога вось не было. Ну, а іншыя непрыемнасці бывалі, бывалі… І судзіліся, і крымінальную справу ўзбуджала гарадзенская міліцыя супраць нас. Мы начальніка Іўеўскай міліцыі за самадурства адчахвосьцілі. І ўся гэтая справа «лопнула» тутака ж.

Але ня толькі ўлады – такая фірма «Бэкаран” ёсьць, прыватны сэктар. Таксама судзіліся з намі, калі выкарысталі іхную рэкляму дурную. І, па мойму, цягнуўся гэты суд з паўгода.

Канешне, з “Вожыкам” судзіцца… Сьмех непадсудны!»

(Цыганкоў: ) «Гэта быў галоўны рэдактар часопіса “Вожык” Валянцін Блакіт, які лічыць, што пасьля «перабудовы» наступіў вялізны крызыс жанру сатыры й гумару.

Паведамленьні нашых карэспандэнтаў з рэгіёнаў хутчэй пацьвярджаюць гэтую думку. Так, становішча з гумарам у выданьнях Гарадзенскае вобласьці колькасна нібыта недрэннае, амаль кожная рэдакцыя лічыць неабходным насьмяшыць сваіх чытачоў. Аднак робіцца гэта даволі аднастайна. Распавядае Сяргей Астраўцоў…»

(Астраўцоў: ) «Напрыклад, у міліцэйскім “Вестнику” ў канцы нумару абавязкова друкуюцца анэкдоты пад рубрыкаю “Здравия желаю”. Праўда ўласна міліцэйскіх сярод іх вельмі мала. Звычайна высьмейваецца цывільная публіка ды вайскоўцы.

У суботніх нумарох “Гродненскай праўды” рубрыка «Анекдоты» таксама абавязковая. Тое ж самае можна сказаць і пра незалежную “Биржу информации”. Анэкдоты друкуе нават каталіцкая газэта “Слова жыцьця” – анэкдоты рэлігійныя. А вось “Пагоня” зьмяшчяе адно карыкатуры, часта палітычныя, але сустракаюцца спробы гіранічна пісаць на сучасныя тэмы. Палітычных анэкдотаў у гарадзенскіх газэтах, наадварот, няма. Усё болей пра «новых рускіх».

Беларускія показкі не друкуюцца. Беларуская тэма ўвогуле ў анэкдотах не гучыць. Як ні дзіўна, мясцовая тэматыка трапілася толькі ў “Glosie znad Niemna”. Газэта аднойчы надрукавала сьмешныя недарэчнасьці, знойдзеныя карэктарам у тэкстах. Напрыклад: “Беларусь заабавязалася правесці свавольныя і справядлівыя выбары” або “на Беларусі адбываецца натуральнае змяншэння колькасці насельніцтва”. І апошні газэтны пэрл з “Glosu” – “на вуліцы стаяла невялікая група людзей з плакатамі і транспарцёрамі”».

(Цыганкоў: ) «На Віцебшчыне наш карэспандэнт адзначыў даволі загадкавую тэндэнцыю. У «раёнках» на захадзе вобласьці сьмешнага слова амаль ня ўбачыш, але чым далей на ўсход, тым весялейшымі робяцца газэты. Перадае Алег Жукоўскі…»

(Жукоўскі: ) «У «Аршанскай газеце», ці мясцовай «Трыбуне тэкстыльшчыка» ільназаводу куточкі для тых, хто любіць пасьмяяцца – ужо ў кожным нумары. У першай багата карытатураў сацыяльнага зьместу Андрэя Скрыньніка, анэкдотаў на беларускай мове й матэрыяле, а таксама яна друкуе цудоўныя – зь яскравымі выяўленьнямі нацыянальнага калярытнага гумару – замалёўкі Ўладзімера Калодзежнага. Другая ў кожным нумары дае неблагія карыкатуры. Накшталт, «хлопчыка мы назвалі Далярам, каб хутчэй рос». Ці «сёньняшнія кошты ў нас ніжэй за заўтрашнія».

Дарэчы тэма коштаў адзіная, якая праходзіць скрозь ва ўсіх газэтах і ёсьць асабліваю «дуляю ў кішэні», бо ні пра што больш вострае рэдактарам размаўляць не дазваляюць.

Выдаюцца ў Віцебску, так бы мовіць, спэцыяльныя газэты й часопісы, якія рэдагуе адзін чалавек – «жыцьцёвая штотыднёвая» газэта “Балясы” накладам 8,5 тысячаў і 5-тысячны часопіс гумарыстычных выданьняў, коміксаў і г.д. “Врунгель”. Яны адрозьніваюцца толькі колькасьцю старонак і тым, што часопіс напалову каляровы. Зьмест абодвух даволі прымітыўны й разьлічаны на тыповага прадстаўніка электарату. У бібліятэцы яшчэ не разрэзаны часопіс мне аддалі, бо як сказалі, «гэткай у нас ніхто ніколі не чытаў і чытаць ня будзе».

Калі побач з гумарыстычнай расейскамоўнай старонкаю “Шляпа”, якая сыстэматычна йдзе ў абласным “Народным слове”, амаль у кожным нумары друкуюцца цудоўныя беларускамоўныя «меранізмы» Міхася Мірановіча, дык бязь іх чытач ужо газэты не ўяўляе. Як немагчыма ўявіць сабе “Віцьбічы” й “Вечерний Витебск” без малюнкаў, мо, лепшага на сёньня карыкатурыста Пятра Козіча, над якімі шчыра рагоча і стары, і малы.

А наконт сатыры, дык яна канчаткова зьнікла са старонак дзяржаўных выданьняў гады 2–3 таму. І нейкія проблескі яе сустрэнеш толькі ў незарэгістраванай прэсе».

(Цыганкоў: ) «У Магілеўскай вобласьці ў г. Крычаве выходзіць незарэгістраваная газэта “Вар’ятня”. Тэма й стыль гэтага выданьня прывялі да таго, што рэдактара “Вар’ятні” ўжо расшуквала пракуратура. Перадае Марыя Ўсьціновіч…»

(Усьціновіч: ) «Гэта гумарыстычнае выданьне зьявілася ў г. Крычаве Магілеўскае вобласьці на пачатку 2000 году. Як сьведчаць выходныя дадзеныя, газета зьяўляецца ворганам нефармальнае маладзёвае групоўкі “Паганая моладь” пад дэвізам “Вар'яты ўсіх краінаў, яднайцеся”.

Рэдактар “Вар'ята” на самой справе – малады чалавек Лявон Скараходаў. Яму 25 гадоў. Сям’я прыехала ў Крычаў са Смаленскай вобласьці. Раней Лявон працаваў на лесапільні, цяпер вучыцца працаваць на кампутары. Дапамагаюць рэдактару яшчэ 5 чалавек. Друкуецца газэта на дзьвюх старонках фармату А4. Са студзеня “Вар’ят” выходзіць у свет двойчы на месяц. Наклад ня менш за 100 асобнікаў, можа й больш, калі тэмы закранутыя актуальныя. Газэта карыстаецца вялікай папулярнасьцю ў сваім рэгіёне. Спачатку “Вар'ятня” была цалкам расейскамоўнаю, цяпер толькі беларускамоўная.

Месяц таму газэта знайшла фінансавую падтрымку на конкурсе маладых грантаў “Ідэя”. У гумарыстычнай форме ў “Вар’ятні” трактуюцца ўсе мясцовыя падзеі. Праўда зь цягам часу там усё больш, на меркаваньне крычанаў, зьяўляецца палітыкі. Таму не выпадкова, паводле зьвестак мясцовага «Кантакт-цэнтру», дзе друкуецца “Вар’ятня”, рэдактара ўжо расшуквала пракуратура, пасьля матэрыялу пра пікет у Крычаве.

У афіцыйнай прэсе на радыё і тэлевізіі з гумарам вельмі цяжка, толькі ў «Вестнику Магілёва» ёсьць адмысловая старонка “Кабачок”. Лепш справы з карыкатурамі. Цікавыя малюнкі зьяўляюцца ў “Магілёўскіх ведамасцях” і “Магілёўскай праўдзе”. Ну а самы заганны жанр з гэтага шэрагу – фэльетон. Калі нешта падобнае і зьяўляецца, дык выглядае вельмі маласьмешным. Так што найбольш удала ў разьдзелах сатыры й гумару магілеўскае прэсы друкуюцца простыя анэкдоты».

(Цыганкоў: ) «З Магілеву перадавала Марыя Ўсьціновіч. Незарэгістраваная газэта “Вар’ятня” – адзінкавы прыклад існаваньня гумарыстычнае газэты ў беларускай правінцыі. Сваёй назваю яна нагадвае скандальна-славутую газэту “Навінкі”.

Рэдактар і заснавальнік “Навінак” Паўлюк Канавальчык лічыць, што гумарыстычных выданьняў ня можа быць многа і просіць не параўноўваць ягоную газэту з часопісам “Вожык”…”

(Канавальчык: ) «Ну, па-першае, я адразу хачу сказаць, што “Навінкі” й “Вожык” – гэта выданьні непараўнальныя, і нельга іх ставіць на адную дошку. Бо “Навінкі” – гэта выданьне перш за ўсё масава-палітычнае, а “Вожык”, як там напісана, – гэта выданьне сатыры й гумару.

Адразу скажу – я не лічу, што рынак сатыры й гумару недастатковы ў прэсе. Бо ў кожнай краіне йснуе толькі 2–3 больш-менш нацыянальных выданьняў, якія чытаюцца, – і ўсё. І таму я лічу, што “Вожык” займае сваю нішу, якая цалкам не перасякаецца з нашаю, ну а мы падымаемся й разьвіваемся менавіта на той глебе, на якую мы проста залезлі, як бы так мовіць.

Гумар – гэта заўсёды пачуцьцё апазыцыйнае. Гэта высьмейваньне існуючых нейкіх парадкаў ці зьяваў у грамадзтве, ці ў палітыцы й г.д. І таму, па-першае, можна ставіць пытаньне – ці можа такое гумарыстычнае выданьне быць дзяржаўным, а па-другое, безумоўна, тут канкурэнцыі цалкам магчымыя, але яна нашмат складаней і лідэрства тут вызначаецца нашмат хутчэй».

(Цыганкоў: ) «Тут я не магу не задаць пытаньне, якое напэўна задаюць, і задавалі Вам ужо не адзін раз. Чаму “Навінкі”, скажам, настроены пакепліваць, гіранізаваць, абсьмейваць пераважна апазыцыйных палітыкаў?»

(Канавальчык: ) «Ну, па-першае, не пагаджуся, што мы пераважна сьмяемся з апазыцыйных палітыкаў, мы сьмяемся з усіх – і з прэзыдэнта, і з рэжыма, і з апазыцыі, якая, на наш погляд, таксама вартая таго, каб зь яе сьмяяцца, бо ў нас няма табу на тое, пра што пісаць. І тое, што некаторыя апазыцыйныя палітыкі ўспрымаюць гэта неяк балюча, часам неадэкватна, – гэта іхная праблема.

Былі чуткі, але не пацьверджаныя, што на нас зьбіралася падаваць скаргу Юлія Чыгір, наконт таго, што мы, быццам бы, абражаем ейнага мужа. І тут асобная гутарка можа йсьці пра Зянона Пазьняка, які здаўна і факсамі, і сваімі пастановамі ўвесь час, так бы мовіць, зьвяртаў на нас увагу».

(Цыганкоў: ) «Вас гэта задавальняе, такая слава? Гэта вы ставіце такую мэту перад сабою?»

(Канавальчык: ) «Ну, у пэўным сэнсе так, бо “Навінкі” – гэта ад пачатку, капцэнтуальнае – выданьне–флягман жоўтае прэсы ў Беларусі. І лішні скандал, тым больш скандал зь вядомымі палітычнымі дзеячамі нам не перашкодзіць».

(Цыганкоў: ) «Калісьці Вы агучылі свае, ну скажам так, «напалеонаўскія» пляны падвысіць свой наклад да, калі не памыляюся, 20 ці колькі там?..»

(Канавальчык: ) «Да 100 тысячаў».

(Цыганкоў: ) «Але зараз, наколькі я бачу, выхадныя дадзеныя да гэтага, скажам так, вельмі далёкія…»

(Канавальчык: ) «Ну чаму далёкія? Вось за два гады з 1000 экзэмпляраў мы падняліся да 10.000. І думаю, што праз два гады гэтая тэндэнцыя захаваецца, і тады ў нас будзе дакладна 100 тысячаў экзэмпляраў».

(Цыганкоў: ) «Ці можа быць такая газэта камэрцыйна выгоднаю».

(Канавальчык: ) «Безумоўна. Мы зараз, напэўна, адзіная газэта, якая самаакупаецца».

(Цыганкоў: ) «Рэдактар “Навінак” Паўлюк Канавальчык упэўнены ў сьветлай будучыні сваёй “жоўтай газэты”. Выглядае, што няма падставаў яму ня верыць. Калі сатыра ня мае вонкавага і ўнутранага цэнзару, калі яна дзёрзкая, нахабная і скандальная, тады яна мае відавочную пэрспэктыву”.

Віталь Цыганкоў, Менск