Ад панядзелка да панядзелка

“Тоўстыя” часопісы ў Беларусі

(эфір 17 Красавіка 2000)

Праграму вядзе Віталь Цыганкоў.

Прадметам аналізу перадачы “Ад Панядзелка да Панядзлка” сёньня стануць беларускія літаратурныя часопісы. Ці дастакова ў краіне гэтак званых “тоўстых” часопісаў, у якіх зь іх лепшыя пэрспэктывы – у дзяржаўных ці незалежных выданьняў?

У праграме бяруць удзел – галоўны рэдактар часопіса “Полымя” Сяргей Законьнікаў, выдавец альманаху “Калосьсе” Алесь Аркуш і заснавальнік часопісу “ARCHE” Андрэй Дынько.

(Цыганкоў: ) “Прывітаньне. Зь першага погляду гэтак званых тоўстых літаратурных часопісаў у Беларусі нібыта дастаткова. Саюз беларускіх пісьменьнікаў пры фінансавае дапамозе дзяржавы выдае беларускамоўныя “Полымя” і “Маладосць”, “Крыніцу” і “Першацьвет” і расейскамоўны “Неман”. Акрамя гэтых выданьняў, якія прынята называць “дзяржаўнымі” або “афіцыйнымі”, можна назваць яшчэ некалькі незалежных праектаў. Гэта альманахі “Калосьсе”, што выходзіць з 93-га году, і зусім малады “Пост №1”, “Nihil” (выданьне літаратурнага авангарду) і часопіс “ARCHE” (http://arche.itgo.com/). Карціна можа здавацца даволі насычанай і стракатай, калі ня ведаць, што, напрыклад, у Францыі, каля трохсот літаратурных выданьняў, а ў Польшчы – каля ста.

Дык ці хапае сёньня Беларусі існуючых тоўстых часопісаў і наколькі адэкватна яны адпавядаюць літаратурнаму працэсу ў краіне? Адказы на гэтае пытаньне мы будзем шукаць сёньня разам з удзельнікамі нашае праграмы. І першы сярод іх – рэдактар часопісу “Полымя” Сяргей Законьнікаў…

Спадар Законьнікаў, калі прааналізаваць дынаміку разьвіцьця літаратурных часопісаў у Беларусі за апошнія гадоў дзесяць, якія можна зрабіць высновы?”

(Законьнікаў: ) “Калі аналізаваць стан тоўстых літаратурна-мастацкіх часопісаў Рэспублікі за апошнія дзесяць год, то тэндэнцыя ва ўсіх парамэтрах і ў тыражы і ў тым, як жывуць навогул рэдакцыя, яна канешне ня вельмі аптымістычная. Але хачу сказаць адразу, што дзяржава ўсё ж такі выдаткоўвае нейкія рэсурсы на тое, каб падтрымаць гэтыя часопісы. Гадоў шэсьць назад “Полымя” на хвалі адраджэньня мела наклад болей за 10 тысячаў паасобнікаў. Сёньня наш наклад складае 3.300 паасобнікаў. Гэта ня кепскі вынік, таму што іншыя часопісы маюць меншы наклад. У нас ён большы нават чым у газэты “Літаратура і мастацтва”, але гэтым хваліцца няма чаго, таму, што наклады пайшлі, як кажуць, уніз.

Чаму яны пайшлі ўніз? Не таму, што друкуюцца не цікавыя матэрыялы, а таму, што наш народ сёньня выбірае – або яму купіць бохан хлеба, або падпісацца на часопіс. Таму на сёньня эканамічная сытуацыя дзяржавы ў цэлым уплывае на ўсе сфэры жыцьця нашае Беларусі. У тым ліку й на такую галіну, як друк, як нашы вось тоўстыя часопісы”.

(Цыганкоў: ) “Але відаць нельга усё адносіць толькі на эканамічныя прычыны. Напэўна ж у Беларусі больш за тры тысячы чалавек, якія могуць дазволіць сабе купіць часопіс. Можа тут справа ў іншым, можа проста зьнізіўся інтарэс увогуле да літаратуры, або людзей не задавальняе, што дае часопіс?”

(Законьнікаў: ) “Справа вось у чым. Што тычыцца чыста творчага боку нашае працы, то я вам скажу, што нашыя пісьменьнікі й старэйшага пакаленьня, і сярэдняга, і малодшага… – яны пішуць не горш чым яны пісалі! І хачу сказаць, што я ўжо маю права сказаць як рэдактар, што нашыя пісьменьнікі пішуць ня горш, чым пішуць пісьменьнікі ў Эўропе – гэта тычыцца і прозы, і паэзіі, таму прыбядняцца нам нечага.

Калі прааналізаваць тое, што мы сёньня друкуем – вазьміце наш першы сёлетні нумар “Полымя”. Васіль Быкаў – апавяданьне “Дваццаць марак”, Янка Брыль, Анатоль Кудравец з апавяданьнем, вершы “Палынёвыя санэты” Рыгора Барадуліна – гэта самае лепшае, што сёньня, пры ўсёй павазе, як кажуць, да маладых, да экспэрымэнтаў, да постмадэрну… – але гэта літаратура, якую чытаюць людзі.

І заўважце, што асноўны чытач, гэта ўсё ж такі ня той, які чытае і спажывае самае моднае, якое сёньня рэклямуецца надта й гэтак далей, а спажывае нармальную літаратуру, якая расказвае пра сёньняшні дзень. Можа быць, яна традыцыйная ў нечым, але яна ўсё ж такі бярэ за душу людзей”.

(Цыганкоў: ) “Які ўплыў на зьмест і пэўны характар аказвае дзяржаўная фінансавая дапамога? Ці адчуваеце вы нейкі ціск або, скажам там, пажаданьні?”

(Законьнікаў: ) “Калі дзяржава дае нейкія грошы, то ў нейкай ступені яна, канешне, уплывае на гэта. Але ж за апошні час не было такога, каб нейкая цэнзура зьнімала нейкія матэрыялы з “Полымя”, такога не было. Я не магу гаварыць пра гэта.

Адзінае, што хачу сказаць, што дзяржаўная датацыя сёньня вельмі зьменшылася. З тае прычыны, што сама эканамічная сытуацыя такая ўсеагульная. Нам даводзіцца на сёньня, каб выжыць, гэтым тоўстым часопісам, шукаць нейкія свае рэсурсы. Мы не пайшлі на тое, каб аб’ядноўваць, па два нумары разам выпускаць і гэтак далей. Наш чытач прызвычаіўся ўсё ж такі, што “Полымя” выходзіць 12 разоў у год, што яно стабільнае, і мы гэтую стабільнасьць хочам, хоць зь вялікімі выдаткамі неяк захаваць”.

(Цыганкоў: ) “На вашую думку, ці дастаткова ў Беларусі літаратурных часопісаў ды альманахаў? Калі параўнаць гэтую колькасьць з замежнымі, напрыклад – як мы тут выглядаем?”

(Законьнікаў: ) “У нас канешне замала часопісаў такога кшталту, як “Полымя”, “Маладосць”, замала – у той жа Францыі выходзіць больш за 300 часопісаў літаратурных. У нас у Рэспубліцы, калі б яшчэ было такіх, як “Полымя”, яшчэ хоць бы пяць-шэсьць часопісаў, то размаху для іх творчасьці, для работы гэтых часопісаў хапіла б. Таму, што ў нас вельмі шмат пісьменьнікаў і пісьменьнікаў таленавітых. І на сёньня, Вы прабачце, але атрымліваецца так, што надрукавацца няма дзе. Выдавецтвы зьменшылі ў 10-15 разоў выпуск кніг і таму мы намагаемся падтрымаць пісьменьнікаў. Даць, скажам, падборку вялікую вершаў, замест таго, каб у яго выйшла кніжка, хай выйдзе вялікая падборка вершаў”.

(Цыганкоў: ) “Спадар Законьнікаў таксама паведаміў, што апошнія тры гады “Полымя” ўвяло рубрыку “Галасы сьвету”, дзе прэзэнтуе замежную літаратуру. Гэта асабліва важна цяпер, калі ўжо даўно не выходзіць часопіс “Далягляды”, які йснаваў яшчэ ў савецкі час і друкаваў замежных аўтараў. Няма ўжо й часопісу “Братэрства”, дзе была прадстаўленая літаратура народаў былога СССР. Цяпер, дарэчы, у Менску выходзіць расейскамоўны часопіс “Всемирная литература”.

Усе літаратурныя выданьні, пра якія мы казалі раней, выходзяць выключна ў Менску. Карціна, ненармальная для любой эўрапейскае дзяржавы. Менскаму панаваньню пярэчыць толькі нефармальная другая літаратурная сталіца Беларусі – Полацак. У 1993 годзе там было створанае Таварыства Вольных Літаратараў, і на устаноўчым сходзе таварыства быў заснаваны часопіс “Калосьсе”.

Любое згуртаваньне мусіць мець сваю друкаваную пляцоўку, у гэтай якасьці й паўстала “Калосьсе”, якое ўдаецца выпускаць толькі раз на год. Пра часопіс распавядае адзін зь ягоных выдаўцоў Алесь Аркуш…”

(Аркуш: ) “Асаблівасьць “Калосься” ў тым, што гэта часопіс рэгіянальных пісьменьнікаў. Тут друкуюцца пісьменьнікі з Горадні, з Полаччыны, зь Берасьцейшчыны, скажам, Ігар Сідарук з Кобрыня. Прыкладна 80 адсоткаў аўтараў – з рэгіёнаў.

У любым згуртаваньні ёсьць свая ідэялёгія і вось якраз рэгіяналізм – гэта ёсьць адным з элемэнтаў ідэялёгіі Таварыства Вольных Літаратараў. Мы імкнемся падтрымаць рэгіёны – тое, што мы друкуем гэтых аўтараў, гэта таксама ёсьць падтрымкаю. Мы іх заўважаем. Мы шукаем гэтых аўтараў. Мы іх натхняем на тэксты. Мы ім замаўляем тэксты. Вось гэта і ёсьць палітыка нашая”.

(Цыганкоў: ) “Чаму, на Вашу думку, па ўсёй краіне няма іншых такіх выданьняў, праектаў, я маю на ўвазе ў рэгіёнах. А вось толькі ваша “Калосьсе”. Што тут найперш – эканамічныя прычыны? Бо пісьменьнікаў жа хапае, у тым ліку незапатрабаваных і недастаткова раскрытых у сталіцы. Яны б хацелі друкавацца, чаму не выходзіць выданьне, падобнае Вашаму ў іншых рэгіёнах Беларусі?”

(Аркуш: ) “Тут ёсьць шмат прычынаў, адна з гэтых прычынаў – гэта жорсткі цэнтралізм, на якім быў пабудаваны літаратурны працэс у Беларусі раней. Усё адбывалася ў сталіцы, там было адзінае выдавецтва “Мастацкая літаратура”. Там выходзілі два–тры літаратурныя часопісы. І вось усё было з’арыентаванае на сталіцу, і мы ня здолелі за апошнія дзесяць гадоў зьліквідаваць гэтую жорсткую цэнтралізацыю.

Гэта нават ёсьць у псыхіцы людзей, нават творцаў. І яны часам, нават ня здольныя на ўласную ініцыятыву, хаця калі разглядаць магчымасьці ў рэгіёнах, дык часам значна прасьцей знайсьці ў рэгіёнах сродкі. Бо зараз я бачу такі працэс, што людзі, якія жывуць у рэгіёнах, знаходзяць грошы. І за свае гэтыя грошы, ці знаходзяць спонсараў, выдаюць кніжкі. І гэтыя грошы яны знаходзяць самі, і знаходзяць у сябе ў рэгіёнах.

Але самім рабіць справу, ствараць часопіс ці яшчэ што-небудзь у іх не хапае нейкае сьмеласьці, ці нейкіх арганізацыйных здольнасьцяў”.

(Цыганкоў: ) “Напэўна гэты цэнтралізм – ён прысутнічае ў іхным мэнталітэце, і гэта таксама адбітак нейкага правінцыялізму. Яны ўсе хочуць друкавацца ў сталіцах і ім здаецца гэта прэстыжным. І нават у галаву не прыходзіць, што можна выпускаць у рэгіёне выданьне ня менш прэстыжнае, чым сталічнае?”

(Аркуш: ) “Канешне. Вось калі параўнаць сытуацыю ў Польшчы, дзе выходзіць 100 літаратурных часопісаў. Там няма такога разуменьня, як правінцыйны часопіс. Бо часопіс у Познані, ці ў Кракаве, ці ў Вольштане, ці ў Любліне – гэта нармалёвы паўнавартасны часопіс, такі ж, які выходзіць і ў Варшаве. Вось у нас такога разуменьня пакуль няма і мы напэўна яшчэ доўга да гэтага ня дойдзем, бо ў гэтым кірунку не працуе ніхто – ні нейкія творчыя арганізацыі, ні дзяржава, ні мясцовыя ўлады, якія не ствараюць і не фінансуюць такія праекты. Ніхто не працуе.

Гэта мусіць быць нейкае намаганьне, супольнае намаганьне нават усяго грамадзтва, каб такую вось хваробу нам перадужыць”.

(Цыганкоў: ) “Алесь Аркуш спадзяецца на разбурэньне залішняе цэнтралізацыі беларускае літаратуры. Варта дадаць, што новыя праекты літаральна апошнім годам пачалі актыўна зьяўляцца за межамі Беларусі. На Беласточчыне тамтэйшыя беларускія пісьменьнікі выпусьцілі альманах “Тэрмапілы”, а славуты Сакрат Яновіч выдаў першы нумар свайго праекту “Аннус Альбарутэні”. Але найбольш пэрспэктыўным і ўдалым праектам сёньня відавочна прызнаецца часопіс “ARCHE”. У нашай праграме бярэ ўдзел заснавальнік і дырэктар гэтага праекту Андрэй Дынько…”

(Дынько: ) “Як і ў любы пэрыяд аўтарытарызму, найважнейшы падзел паміж літаратурнымі праектамі й выданьнямі пачынае праходзіць менавіта паміж кантраляванымі ўладамі й некантраляванымі ўладамі. Гэтак і ў нас, калі на пачатку 90–х, мабыць найбольшае было адрозьненьне паміж, скажам, наватарамі й традыцыяналістамі, то цяпер гэтае адрозьненьне зьмяняецца іншым, больш прыцыповым адрозьненьнем – кантраляванасьці ці некантраляванасьці.

І ў гэтым сэнсе “ARCHE”, можна скажаць, першы, сталы ўстойлівы праект, але трэба думаць, што за ім зьявяцца і іншыя выданьні. Мы ўжо цяпер назіраем усплёск выданьня альманахаў. Я думаю, што на гэтым грунце мае паўстаць нейкая больш шырокае кола літаратурных часопісаў, хаця канешне рабіць недзяржаўныя літаратурныя праекты няпроста зь фінансавых прычынаў”.

(Цыганкоў: ) “На колькі, на Вашую думку, адбіваецца дзяржаўная фінансавая дапамога. І ўвогуле, як яна можа адбівацца на зьмесьце гэтых літаратурных выданьняў, якія падтрымліваюцца дзяржаваю, што зь імі зараз адбываецца дзякуючы таму падзелу, пра які Вы гаварылі”.

(Дынько: ) “Мы, тыя хто задумалі зрэалізаваць праект “ARCHE”, зь вялікай засьцярогаю ставімся да нашых афіцыйных тоўстых выданьняў, якія з кожным годам робяцца ўсё таньчэйшыя і таньчэйшыя. Бо часам здаецца, што ўжо плён іхны меншы, чым шкода, якую яны наносяць.

Гэтая шкода не заўжды відавочная. Папросту, калі мы зірнем глыбей, дык што атрымліваецца? Цэнзура ўладаў, ціск уладаў на гэтыя выданьні сапраўды невялікія. Быццам бы яны йснуюць у амаль свабоднае прасторы, амаль свабодна выбіраюць самі, што друкаваць, як друкаваць, каго друкаваць. Але гэтае амаль – яно аказваецца вельмі йстотнае. Усё ж такі яны ня вольныя ў сваім выбары. Яны ня вольныя ў выбары аўтараў, яны ня вольныя таксама ў выбары тэмаў і нават у выбары стылістыкі.

Можна доўга гаварыць пра тое, што менавіта застаецца па-за межамі дзяржаўных выданьняў. Але найгалаўнейшае, што па-за межамі дзяржаўных выданьняў застаецца, напрыклад, палітычная тэматыка. Таксама, скажам, па-за межамі дзяржаўных часопісаў застаецца ўсё тое, што можна аднесьці да правакацыйнага, спрэчнага – да ўсяго таго, што прыцягвае, уласна, увагу.

Гэта тонкія і не заўсёды заўважныя абмежаваньні, накінутыя на часопісы, яны прыводязць да таго, што беларуская літаратура ў цэлым застаецца ў стане, скажам так, анахранічным, у многім дамадэрным, у стане, які не адпавядае сучаснаму часу.

Як я разумею, задача, якая ставіцца нашым кіраўніцтвам, – гэта трымаць беларускую літаратуру ў дыскурсе XIX стагодзьдзя, у эстэтыцы XIX стагодзьдзя – таксама вельмі часта. І галоўныя рэдактары нашых дзяржаўных выданьняў незаўважна для сябе часта неўпрыкмет выконваюць функцыю цэнзараў. Бо, фактычна, адсяваючы часта тое, яны кажуць: “мы разумеем, мы вось з вамі згодныя, але вось гэта мы паставіць ня можам – вы разумееце, нас выкліча заўтра Замяталін да сябе ў кабінэт. Ну, вы разумееце, давайце лепш напішыце вось пра гэта. Давайце напішыце не пра тое, а пра тое, скажам…”.

З гэтых дробязяў, з гэтых такіх дробных паблажак атрымліваецца агульная бяззубасьць таго, што яны друкуюць і яго агульная ўсярэдненасьць, скажам так”.

(Цыганкоў: ) “А чаму, на Вашую думкую, у нас так мала незалежных літаратурных выданьняў, ці не самотна “ARCHE” на гэтай ніве, можа Вы ведаеце пра нейкія іншыя праекты?”

(Дынько: ) “Я ведаю пра вельмі амбітны плян часопіса “Правінцыя”, але пакуль мы гэтага ня бачым. На жаль, у нас вельмі шмат снуецца праектаў, якія пасьля ўсё ж такі не рэалізуецца ў поўнай ступені, бо посьпех літаратурнага праекту, як посьпех любога культурніцкага праекту, і як посьпех любога бізнэс-праекту залежыць ад ягоных бізнэс-аспэктаў.

Ясна, што любое невялічкае кола аматараў, 3-4 чалавекі могуць скласьці цудоўны першы нумар часопіса – чытэльны, са сваім наватарствам. Але заданьне палягае ў тым, каб рабіць рэгулярны часопіс, заданьне таксама палягае ў тым, каб даносіць гэты часопіс да публікі.

І менавіта цяпер, на нашу думку, галоўнае пытаньне беларускае літаратуры – пытаньне распаўсюджваньня. Баюся я, што цяперашнія нашыя тоўстыя часопісы ня хочуць пакуль што прыстасоўвацца да іншых умоваў існаваньня, да капіталізму”.

(Цыганкоў: ) “Заснавальнік і дырэктар праекту “ARCHE” Андрэй Дынько лічыць, што цяпер дзяржаўныя часопісы прыносяць беларускай літаратуры больш шкоды, а не карысьці. Магчыма, залішне рэзкае меркаваньне, але мы сёньня назіраем, як на старым тле дзяржаўнае прэсы прарастаюць новыя праекты, новыя падыходы да падачы й асьвятленьня літаратурнага працэсу. І па-мойму, відавочна, за якімі выданьнямі будучыня”.

Віталь Цыганкоў, Менск