Радзіма менскіх дамавікоў.

(эфір 24 сьнежня 2000)

Аўтар і вядучы Сяргей Дубавец.

Акідаючы вокам апошнія гадоў сем духовага застою ў Беларусі, іншы раз згадваеш гады васьмідзясятыя. Калі яшчэ нікога не пакінула паэзія, калі ніхто з пэрспэктыўных літаратараў яшчэ не ператварыўся ў такі сабе мэханізм ці то палітыкі, ці то бізнэсу, ці то журналістыкі. Быў такі незабыўны час, калі болей за ўсё на сьвеце хацелася гэты сьвет зьдзівіць, таму натхненьне запускалася ў сэрца напоўніцу, бяз думкі пра тое, што трэба крыху пакінуць на заўтра і на пасьлязаўтра. Каму б тады прыйшло на розум, што ідэі трэба дазіраваць, што найважнейшае - гэта стабільнасьць, а эўрыка - гэта доля дзівакоў. Быў такі час, у які вяртаесься з думкай пра заўтра. Бо брак пасіянарнасьці ў грамадзтве нагадвае брак кіслароду ў паветры, а бяз гэтага будзеш хірэць і хірэць. Так ці інакш, але апошнім часам беларускія творцы, якія пачыналі ў 80-я, усё часьцей гавораць з надзеяй. Можа быць, іх схіляе да гэтага золак новага стагодзьдзя? Ці памяць юначае безагляднасьці падказвае, што яшчэ не канец? У сёньняшняй Вострай Браме - забыты адрас, месца тусоўкі васьмідзясятнікаў, і яны самі з расповедам пра той час і пра сябе. Тэму працягне Зьміцер Бартосік.

(Зьміцер Бартосік: ) “Гэты адрас узьнік для мяне нечакана. З адным пісьменьнікам, чые творы даўно намагаюся не пакідаць непрачытанымі, мы неяк бадзяліся па вечаровым Менску без асаблівых справаў. Бязмэтная дарога прывяла нас у адзін з двароў плошчы Перамогі, дзе па-над цёмнымі дрэвамі і жоўтымі ўтульнымі прастакутнікамі вокнаў паступова ў цёмным небе праяўлялася нэонавай чырваньню слова "БЕССМЕРТЕН", напісанае наадварот. Прыяцель, паказваючы на нейкае чорнае вакенца паведаміў наступнае. "Калі б адкруціць паўтара дзясятка гадоў, дык гэтае вакно зараз бы сьвяцілася, а мы б з табой патрапілі ў самую лепшую кампанію гэтага гораду. Можа быць, самую цікавую кампанію, якую магчыма было сабраць у гэтым стагодзьдзі". "І што ж гэта за кампанія зьбіралася ў гэтай каморцы?" - запытаўся я ў прыяцеля. "Зьбіралася, - адказаў той. – Тут калісьці была мая майстэрня".

Самае цікавае, што пра існаваньне гэтага адрасу я здагадваўся з тых самых часоў, як мне ўпершыню вельмі захацелася наведаць горад Менск. Наведаць не як намінальную сталіцу БССР, а як горад, дзе адбываецца маса цікавых рэчаў, дзе жыве маса цікавых людзей, і дзе беларускую мову можна пачуць ня толькі з радыёкропкі. Незадоўга перад гэтым бацька купіў першы нумар новага часопіса "Крыніца". Прачытаўшы сам, вельмі настойліва рэкамэндаваў прачытаць мне. Тады я зразумеў некалькі вельмі простых рэчаў. Тое, што ствараецца ў Беларусі па-беларуску – гэта неадкладна трэба чытаць. Што будучыня ў гэтым краі за беларускай мовай, таму, што на ёй пішуць такія таленавітыя людзі. А яшчэ ў беларусаў ёсьць сапраўдная сталіца. Прадстаўленая ў самых розных ракурсах пісьменьнікам з запамінальным прозьвішчам, разьлічаным ня менш, як на сусьветную славу, і з гангстэрскім, капелюшовым абліччам. У беларускай сталіцы жылі беларускамоўныя гіпі, распусныя прыгажуні спакушалі мастакоў у іхных майстэрнях, маладыя нацыяналісты сыходзілі ад міліцэйскай пагоні празь нейкі загадкавы сіні пад'езд, што выводзіў на гарышча суседняга дому. І яшчэ шмат чаго дзеялася ў гэтым горадзе, што не магло не хваляваць сямнаццацігадовага мяне. Ды й ня толькі мяне. Не памылюся, калі скажу, што тых беларусаў, хто сыходзіў у войска напрыканцы 80-х, можна сьмела назваць ня дзецьмі перастройкі, а перш-наперш пакаленьнем "Крыніцы". Пройдзе яшчэ няшмат часу, і мы, павяртаўшыся са сваіх далёкіх і блізкіх савецкіх вайсковых частак, будзем вітаць беларускую незалежнасьць. І развучваць песьні. Якія, як высьветлілася, таксама пісаліся вось у гэтых мурах.

Гаворыць пісьменьнік, мастак і кнігавыдавец Адам Глёбус:

(Глёбус: ) "Малады чалавек, якога кепска разьмеркавалі... Ну, бывае вось такое. Мяне проста папярэдзілі, што я не прадам ніводнай сваёй карціны, не атрымаю ніводнай замовы па сваёй спэцыяльнасьці мастака-манумэнталіста. І тады старэйшая дачка мастака Шчамялёва прапанавала вось такое месца. Быць галоўным мастаком усіх камісійных крамаў горада Менска. Гучыць неяк дзіўна, тым больш, што тады стаўленьне да гандлю было ўвогуле вельмі кепскім. Чалавек, які здае рэчы ў камісійную краму, - гэта апошні чалавек. А той, хто купляе ў гэтай краме, гэта зусім кончаны чалавек. Гэта 82 год, савецкі лад. І я трапляю ў асяродзьдзе, і мне трэба маляваць шыльды на Камароўцы, на Чыжоўскім рынку. У мяне такія сутарэньні, на тры вялізныя пакоі адно вялікае акенца. Я быў гаспадаром, у мяне быў ключ, я мог прыйсьці ў любы час, адчыніць, зачыніць. Як пісаў Бёль, мастак - гэта апошняя вольная прафэсія. Гэта прафэсія, дзе чалавеку дазволена прыйсьці на працу ў любы час, сысьці з працы ў любы час. Працаваць да паўночы. Ну, няма ў цябе натхненьня сёньня ўначы, калі ласка, рэж шыльдачкі свае "Крама праце зь 10 да 13" і гэтак далей.

Мастакоўская майстэрня. Гэта наогул цэлы сваеасаблівы сьвет. Сьвет мастакоўскіх майстэрняў. Ён адрозьніваецца ад сьвету, напрыклад, абутковых майстэрняў. Нават ад майстэрняў музычных інструмэнтаў. Калі дырэктар камісійных крамаў мог прыйсьці да мяне ў майстэрню, а ў мяне там была голая жанчына, дык яна выглядала аголенай. Таму што яна ў майстэрні мастака. Ва ўсіх іншых асяродках жанчына будзе голай. А ў майстэрні мастака яна будзе аголенай. У майстэрні дазволена значна больш, чым ва ўсіх іншых памяшканьнях горада Менска. І ня толькі Менска. Я думаю, і Парыжа, і Нью-Ёрка".

(Зьміцер Бартосік: ) “Наслухаўшыся Адама Глёбуса, я зразумеў, што перад мною - знакавы менскі адрас, і пайшоў да колішніх заўсёднікаў гэтай майстэрні па настальгічныя ўспаміны. І вось, што у мяне атрымалася. Узгадвае паэт Віктар Шніп:

(Шніп: ) "Майстэрня Глёбуса была цэнтрам культурнага асяродку, які быў у Менску. Падпольле нейкае. Там пачыналіся празаікі Максім Клімковіч. Пасьля Ўладзімер Сьцяпан. Я памятаю, як ён першыя творы свае зачытваў, празаічныя. Нават памятаю сьпіс на сьцяне быў вывешаны – хто што напісаў. Каб трымацца ў творчым настроі. Адзін аднаму чыталі й гаварылі тое, што думалі.

У 84-м годзе з войска вярнуўся Анатоль Сыс і таксама захацеў... Гэта ня Глёбус шукаў сустрэчы, а Сыс. Гавора: хачу паказаць свае вершы Глёбусу. Ну, гавару, давай пайшлі пазнаёмлю. Сыс на той час быў цьвярозы чалавек. Ня піў. Толькі пісаў вершы. І хацеў публікавацца. І вось пайшлі мы да Глёбуса ў гэты падвал, майстэрню. Пазнаёміліся. Сыс прынёс такі тоўсты рукапіс кнігі старонак на дзьвесьце - "Агмень". Ён хацеў пачуць ад Валодзі, што той думае пра кнігу, як далей пісаць. Творчы чалавек прыйшоў да творчага чалавека. Пакінуў. Праз тыдзень мы зноў прыйшлі з Сысом да Глёбуса. Ну, Валодзя кажа – тут размаўляць ня будзем, пайшлі на вуліцу ў сквэрык, там пагаворым пра вершы. Праўда, перад гэтым Валодзя мне сказаў: "Знаеш, баюся гаварыць. Ня ўсё мне тут спадабалася. Шмат заўваг і ня знаю, як ён усё гэта ўспрыме. Бо, гляджу, чалавек - такі максымаліст. Альбо не, альбо так". Ну, пайшлі мы ў сквэрык, селі й пайшлі гартаць. І Глёбус гавора: "Знаеш, калі меркаваць з усяго рукапісу, адну-дзьве кніжкі ты выдасі. Ну, можа, яшчэ трэцюю як-небудзь назьбярэш. А пасьля ці кінеш пісаць, ці будзеш па вершу ў год пісаць". Так яно, бачыце, Глёбус 15 гадоў назад глядзеў як у ваду. Сёньня мы маем тое, што маем ад Сыса...

Зь цягам часу на гэтым падвале трэба павесіць шыльду, што тут была майстэрня Адама Глёбуса. Дзе пачынаўся Глёбус, пачынаўся Сьцяпан, пачынаўся Шайбак, Клімковіч, Уладзімер Сіўчыкаў, Шніп, Сыс і ўсе астатнія. Каму сёньня пад сорак і за сорак".

(Сяргей Дубавец: ) “Зьміцер Бартосік разам зь іншымі распавядае пра колішнюю майстэрню мастака Ўладзімера Адамчыка, якога мы ведаем яшчэ і як літаратара Адама Глёбуса, аўтара цэлага пантэону гарадзкіх беларускіх дамавікоў у кнізе Дамавікамэрон, а таксама дзьвюх кніжак вершаў, многія зь якіх сталіся песьнямі.

Мы вяртаемся ў 80-я гады, у майстэрню мастака Глёбуса, каб паслухаць і іншых удзельнікаў колішняй удалай менскай тусоўкі. Зьміцер Бартосік працягвае:

(Зьміцер Бартосік: ) “Мастак Міхал Анемпадыстаў быў, напэўна, самым маладым у той кампаніі:

(Амнепадыстаў: ) "Гэтая майстэрня знаходзілася ў ідэальным месцы. І ідэальным яно было менавіта для таго часу. Бо ўсе каштоўнасьці галоўныя тых часоў якраз знаходзіліся побач з майстэрняй. Побач была кнігарня пісьменьніка, дзе можна было пастараўшыся набыць добрыя кніжкі. Праз дарогу была кавярня. Магазін "Тарты" славуты, дзе на той час врылася вельмі добрая кава, адна зь лепшых у горадзе. Ну і ўвогуле цэнтар. Праз пад'езд, у суседнім падвале была такая фотастудыя "Менск", зь якой выйшла шмат добрых, вядомых сёньня фатографаў.

Будучыня бачылася такой самай, якой была тады сучаснасьць. Тады, як мне здаецца, асаблівых пэрспэктываў не было. Можа я памыляюся. Але ўявіць, што распадзецца Савецкі Саюз, што паўстануць новыя краіны - такога не было. Я думаю, што гэта прыгнятала мяне, альбо не прыгнятала як усіх іншых, якія жылі ў той час у гэтай кріне. Бо кожны разьлічваў у першую чаргу на сябе самога, на свае ўласныя высілкі, здольнасьці. А рэчаіснасьць успрымалася як мусіць успрымацца. Як дадзенае".

Доўгі час побач з Адамам Глёбусам у гэтай майстэрні працаваў Уладзімер Сьцяпан:

(Сьцяпан: ) "Прыходзілі туды штодня самыя розныя людзі. Сыс, Галубовіч, Шніп, і Булыка, і Арлоў, і Стральцоў туды заходзіў. Нават цяжка сказаць, хто туды не заходзіў і каго там не было. Гэта было месца, дзе можна было сабрацца. Людзі заходзілі розныя. Аднойчы вось што адбылося. З намі сябравалі англічанкі.Самыя сапраўдныя англічанкі, якія вучыліся ў Кембрыджы. Яны прыяжджалі сюды на стажыроўку. Па тры-чатыры месяцы жылі ў Менску. Вывучалі расейскую мову. Потым, канечне, у Англіі сьмяяліся. Таму што гаварылі гэтыя англічанкі, як кажуць, зь ярка выражаным беларускім акцэнтам. І ўся іх прафэсура казала: "Дзе гэта вы такую рускую мову вывучылі?"А дзе яны маглі вывучыць, калі яны па тры гадзіны сядзелі ў нас у майстэрні, пілі "Белавескую" й слухалі нашыя з Глёбусам байкі. Гэта цалкам немагчыма. І вось аднойчы прыйшлі да нас англічанкі. Ну, мы як належыць гасьцінна іх прынялі, выпілі. А потым наехала начальства. Англічанкі не разумеюць, што гэта за такія дзядзькі ў доўгіх паліто. Што яны тут ходзяць з такім гаспадарскім выглядам, хоць яны й не гаспадары ў гэтай майстэрні. Пытаецца ў нас дырэктар камісійнага аб'яднаньня: "А гэта што за прасьцітуткі ў вас тут?" Ну, англічанкі сядзяць, маўчаць. Павіталіся. "Добры дзень" яны казалі без акцэнта. А мы кажам: "Гэта англічанкі". "Якія такія англічанкі, - кажа дырэктар. – Вы што тут?" Кажам: "Самыя звычайныя. З Кембрыджу, з Оксфарду, з Буля". "Да ладно вам". Падыходзіць да гэтых англічанак і пачынае нешта на іх наяжджаць. Яны палохаюцца і пачынаюць нешта гаварыць на нейкай тарабарскай мове. Ангельска-беларуска-расейскай. І тут дырэктар разумее, што ён трапіў у нешта такое... Сытуацыя палітычная. Ён выходзіць з пакойчыка бокам-бокам-бокам. Сьпінай чапляецца за нейкі пляншэт. Пляншэты падаюць. Потым пальчыкам заве мяне. "Валодзя, гэта што, сапраўды англічане?" "Самыя сапраўдныя". І потым кажу: "Гэй, там, Фіона Лоўрэнс. Дай свой пашпарт". Ён калі ўбычаў гэты пашпарт, ён зьмяніўся з твару. Выйшаў. І зьнік. Празь пятнаццаць хвілін з камісійнай крамы, якая ў тым жа будынку, званок. "Што б праз пяць мінут, пяць мінут нікакіх інтэрвентаў тут не была!" Празь пяць мінут англічанкі сышлі, назаўтра яны зноў прыйшлі. Але дырэктар больш да нас туды не заяжджаў. Потым гэтыя англічанкі перакладалі беларускія апавяданьні, нешта друкавалі там у Англіі. Мы зь імі падтрымлівалі сур'ёзныя й добрыя адносіны.

Там была нейкая аўра, што акрамя розных Ленінаў пад трафарэт там рабілася шмат цікавага, што пачало ўпісвацца ў кантэкст беларускага мастацтва, беларускай літаратуры, беларускага тэатру. Гэта можна назваць андэграўндам па вызначэньні. Хоць, зрэшты... Публіка там бывала самая, самая розная. Ад нейкіх крымінальнікаў, якія заходзілі да нас у госьці, да паэта Анатоля Сыса. Які аднойчы прынёс вершы й сказаў, вось у мяне ёсьць вершы Гарсіа Лоркі. Пачытайце. Мы з Глёбусам селі, пачалі чытаць і пачалі рагатаць. Сказалі: "Ну, Толік. Нешта гэта не Гарсіа Лорка". І тады Толік сказаў: "Ну гэта вот, вот, гэта я напісаў". "Мы сказалі: "Ну, калі ты, тады гэта геніяльна. Тады гэта Гарсіа Лорка". Потым гэтыя вершы друкаваліся ў кніжках, потым Толік з трыбун гучна іх чытаў. Што ён умеў рабіць. Пра гэтыя майстэрні можна напісаць аповесьць. Можна зьняць сэрыял. Тым больш усе асобы, якія там дзейнічаюць, яны зараз на слыху".

(Зьміцер Бартосік: ) “Не аднойчы ў тую майстэрню завітваў і пісьменьнік Уладзімер Арлоў:

(Арлоў: ) "Я ўзгадваю такую дэмакратычную, цёплую аўру гэтай майстэрні. Дзе стаяў стол для настольнага тэнісу. На гэтым стале мы ня толькі гулялі ў тэніс, але й расьпівалі мэлянхалічна чырвонае віно. Звычайна гэта была "Мядзвежая кроў". У майстэрні Глёбуса не было прыбіральні. Таму, калі мы гулялі ў тэніс, гэта выпрацоўвала ня толькі рэакцыю, але й загартоўвала арганізм. Таму што той, хто абломваўся й пакідаў спартовую пляцоўку, таму залічвалася параза. Апроч нас з Вовам Глёбусам за гэтым тэнісным сталом сустракаліся яшчэ Ўладзімір Сьцяпан, Мікола Сьцепаненка, якія таксама хто большы, хто меньшы сьлед пакінулі ў беларускай літаратуры...

Аднойчы сядзеў вось цяпер у сучасным офісе кнігавыдаўца Ўладзімера Адамчыка. Мы пілі, на жаль, не "Мядзьвежую кроў", а гарбату. І там была вельмі добрая прыбіральня, а я згадваў тую майстэрню. Без прыбіральні, з тэнісным сталом. Што да надзеяў, дык я б не сказаў, што тады іх было болей. Я думаю, што іх усё ж такі болей, і значна болей цяпер".

(Зьміцер Бартосік: ) “У горадзе Менску вельмі ўтульныя двары. Можа, нават больш утульныя за ягоныя шырокія праспэкты. Прынамсі, сёньня, гледзячы з вакна колішняй майстэрні на цёмны двор з надпісам "БЕССМЕРТЕН" наадварот, можна ўявіць сябе ў якім 84-м годзе. Прыкметы нашага часу, усе гэтыя рэклямы, Лукойлы й Альфа-радыё адсюль не праглядаюцца. Але, што мяне зьдзівіла, ніхто з тых, з кім я гутарыў, не адчувае настальгію па тых часах. Хоць, здаецца, з тых часоў мінула цэлая эпоха. Што, безумоўна, сьведчыць пра тое, што ўсе яны па-ранейшаму жывыя ў творчым пляне, бо зазіраць наперад ім цікавей. Далібог, не таму, што наперадзе новае тысячагодзьдзе. Але зазіраючы ў чорную прорву гэтага вакна мне няцяжка ўявіць за пыльным шклом усіх гэтых дамавікоў, сутарэньнікаў, ценявікоў ды туманьнікаў, якіх прыдумаў Глёбус. Якія нарадзіліся ў гэтых мурах, і, магчыма, нікуды й не сыходзілі адсюль. Гэта нам некалі прыйдзецца сыходзіць. А яны застануцца ў гэтым горадзе надоўга. Беларускія дамавікі яшчэ папалохаюць і перажывуць не адну сотню "минчан". І незалежна ад таго, павесяць наступнікі на гэтым доме шыльду, ці ўтвораць нейкі містычны літаратурны музэй пад "Пакой жахаў", гэты менскі адрас ня будзе забыты надоўга.

А яшчэ я зразумеў, адкуль у мяне такі сум па незасьпетых мною часах. Блукаючы па Менску, сёньня амаль немагчыма знайсьці тое месца, дзе зьбіраецца самая бліскучая кампанія. Ці то ўсе сталі індывідуалістамі, ці то шмат у сталіцы з тых часоў зьявілася нашых кампаніяў”.

(Сяргей Дубавец: ) “Напэўна, Зьміцер Бартосік мае рацыю, кампаніяў сапраўды стала шмат. Іх нават нельга пералічыць на пальцах, як гэта было магчыма ў 80-я гады, калі ў майстэрні мастака і паэта Адама Глёбуса зьбіраліся маладыя творцы, ужо зусім гатовыя вымавіць незашоранае слова, што і зробяць адразу, як толькі пачнецца дэкамунізацыя. Усе яны ў той ці іншай форме стануць удзельнікамі часопіса "Крыніца". Усе ў той ці іншай форме дакрануцца да палітыкі пераменаў. Пасьля прыйдзе незалежнасьць, пасьля пачнецца сёньняшняя стагнацыя, запануе інтэлектуальна невысокая ўлада, ад чаго нашыя творцы скукожацца да памераў хаджэньня на работу і выкананьня пэўных абавязкаў. Натуральна, ня ўсе і не назаўсёды. Канец стагодзьдзя выйшаў у нас даволі-ткі змрочны, бяссонечны. Усё, што рабілася ў прамінулыя гады, давалася цяжка і руцінна. Быццам сам дух творчасьці і натхненьня пакінуў нашыя абшары. Прапалі абэртоны, згасла фэерыя. Магчыма, пра гэта ўжо трэба гаварыць. Напярэдадні новага тысячагодзьдзя мы гаворым пра духоўны заняпад, як пра тое, што ўжо адбылося, як пра факт. Наперадзе - зусім іншы настрой і зусім іншы час. Можа быць, ён будзе падобны да тых сьветлых часоў, пра якія мы гаварылі ў сёньняшняй перадачы”.

Сяргей Дубавец, Вільня