Рускамоўны Менск

(эфір 4.06.2000).

Аўтар і вядучы Сяргей Дубавец.

Ішоў я неяк цэнтральнымі менскімі вуліцамі, нібы прадзіраўся праз абрыўкі людзкое гаманы, сам сабе то ў краму заходзячы, то ў пракуратуру да сьледчага, і раптам усплыла ў галаве ды сфармавалася думка: “Не люблю рускамоўнага Менску”. Спыніўся, прыслухаўся. Ага. Не люблю ня ў сэнсе не пераношу, як Багушэвіч не любіў места, а без адмоўя: не – люблю. Мабыць, ад бескультур’я ды пракурорскіх наездаў, ад сутыкненьня з вахцёрскай маленькай уладай і пастаяннага, на кожным кроку алягізму – ад усяго таго, што ў Менску выказваецца і праяўляецца па-расейску, адчуў ня тое што адчужэньне, а абыякавасьць. Нават не абыякавасьць. Нешта зусім неэкспрэсіўнае – як да таго, чаго не існуе, як да пустаты.

Сапраўды, рускамоўнага Менску – культурнага, нечым каштоўнага, годнага і ўвогуле сьцьвярджальнага – не існуе. За рускамоўным Менскам па-просту ня можа быць маральнае перавагі, маральнае большасьці. Няхай нас, беларускамоўных будзе зусім жменька, маральная перавага – на нашым баку. Хапае і ў нас бескультур’я ды вахцёрскіх замашак, але ў нас застаецца яшчэ й шанец на сьцьвярджэньне, бо мы, у адрозьненьне ад рускамоўных, не пустата, мы ёсьць. А яны – пра што сьведчыць досьвед як мінімум ста гадоў менскае рускамоўнасьці – нічым не прырастаюць, не назапашваюцца, не існуюць. Іхныя клопаты, перажываньні, старанна выпісаныя вершы – усё гэта ёсьць, пакуль фізычна існуюць яны самі. Ня стане іх, нічога не застанецца і ад іхных быццам бы здабыткаў, якія, у адрозьненьне ад беларушчыны, ніколі не ператвараюцца ў культуру. Я іду па вуліцы і думаю пра марнасьць іхнае колькаснае, фізычнае перавагі над намі і пра тое, што яны гэтага, на жаль, не ўсьведамляюць.

Рускамоўны Менск – горад кантрастаў, парадоксаў і алягізмаў – аж да таго, што зноў пачынаеш думаць пра ягоную несапраўднасьць. У радыё перадаюць кандовую савецкую музыку і гучаць дэклярацыі, нібы цалкам узятыя са сталінскіх часоў, а па вуліцы даражэзныя лімузыны снуюць міма рэклямы новага стрыптыз-бару. Прычым усё як бы ўжываецца між сабою і складаецца ў адзінае цэлае, якога няма. Прыкметныя зьявы гораду – эўрарамонты і крамы тавараў для дому, дзе ўнітаз каштуе 500 баксаў. Знаходзяцца пакупнікі, хоць сярэдні заробак у краіне круціцца вакол 40 даляраў. Хто ж купляе тыя ўнітазы? Атрымальнікі грантаў? Блізкія да адміністрацыі бізнэсоўцы? Вяртанцы з эканамічнае эміграцыі? Нешта надта іх шмат, каб стварыць прыкметную праслойку насельніцтва, якому даступныя новыя рэстарацыі і тыя ўнітазы. Пры ўсім жаданьні рацыянальнага тлумачэньня такому разьлёту даходаў і выдаткаў знайсьці немагчыма. Так проста ня можа быць. Ці – такога ня можа быць. Падобна, што яго і няма. Рускамоўны Менск – фікцыя, але зразумела гэта робіцца пасьля зьмены пакаленьня, калі ад усяго гэтага багацьця і беднасьці не застаецца нічога.

У перадачах “Вострае Брамы” мы не аднойчы шукалі прычыны самаразбуральнага характару Менску – горад пазбаўляецца ад помнікаў архітэктуры, незважаючы на іх старасьць або каштоўнасьць, горад дабівае ўласнае гістарычнае асяродзьдзе, каб на ягоным месцы набудаваць часьцяком бязладных і відавочна недаўгавечных халупаў. Сёньня Сяргей Харэўскі паспрабаваў даць выніковае тлумачньне, чаму так адбываецца.

(Сяргей Харэўскі: ) “У ваколіцах плошчы Мясьнікова ў Менску кіпіць работа: выломваюць старыя гранітныя бардзюры. Гадоў дзесяць таму на плошчы ды прылеглых вуліцах яшчэ ляжаў брук, ад царскіх часоў. Яго павыкалупвалі, пазалівалі асфальтам. Памятаю, пісьменьнік Эрнэст Ялугін, у перастройку, абураўся ў тэлевізіі. Распавядаў, колькі ўсяго памятаў той брук. Курлоўскі расстрэл, у прыватнасьці. “Яны, – казаў Ялугін, – зьнішчылі той брук, каб іхныя лімузыны ня трэсла на камянях рэвалюцыі”.

Уф! А сёньня ад рана стомленыя, падпітыя работнікі ўбіваюць у граніт старасьвецкіх бардзюраў ламы, ашалела разгойдваюць і выварочваюць камяні. Памяняюць на бэтонную броўку. Навошта – лягічна ня вытлумачыш. Зруйнавалі й стары парапэт з пузатымі балясінамі ды высачэзнымі стаўбурамі ліхтароў, што прастаяў тут, мусіць, больш за паўстагодзьдзя. Нікому той парапэт зь лесьвіцай не замінаў, але пераносілі трамвайнае кальцо, ну дык заадно... А на другім баку плошчы зусім нядаўна панявечылі помнік архітэктуры ХІХ стагодзьдзя, былую жаночую гімназію, пакінуўшы ад яе толькі фасадную сьцяну, ды й тое, надбудавалі яшчэ паверх, уровень з суседнім домам сталінскіх часоў. І гэты дом панявечылі: абабілі ляпніну ды зруйнавалі сьпічасты франтон. Павесілі талеркі-антэны...

Нават з Чырвонага касьцёлу, які побач, паздымалі старасьвецкую дахоўку, што ляжала на ім з часоў пабудовы. Цяпер выглядае, нібы касьцёл зусім новы, “у комплексе” з Домам ураду. “Штодня харашэе вечна малады Менск!” Пустапарожняя савецкая прыказка толькі цяпер становіцца зразумелай. Менск ніколі не пасталее! Яго будуць вечна руйнаваць і перабудоўваць. Спрашчаць, спрашчаць, ажно пакуль ён не зьдзяцінее дарэшты.

Днямі сядзеў з прыяцелем, мастаком Хведарам Кашкурэвічам на лаве, што каля бюста Дзяржынскага. “Вось, – кажу, – бачыш, дом насупраць дашчэнту рэканструявалі. Наляпілі мансардаў нейкіх вялізных, таксама пааббівалі ляпныя разэткі, гзымсы. Прастаяў толькі паўстагодзьдзя”. Нечакана для мяне, лёс менскае архітэктуры не зацікавіў Хведара. “Паслухай, – сказаў ён, – па-твойму вось гэтая ўся сталіншчына вартая параўнаньня з сапраўдным эўрапейскім дойлідзтвам. А і нават гэтыя ляпаватыя, хай сабе й калярытныя, камяніцы расейскіх часоў. Ці ты, напрыклад, уважаеш Крэўскі замак за помнік готыкі? Там ужо няма стылю. Адно каменьне. Нашыя камяні. З нашай зямлі. У нашым краявідзе. Наш ляндшафт – вось самае каштоўнае, што ёсьць у нас. А гэта (ён абвёў шырока рукою ад будынку КГБ, па Дзяржынскім, і да будынку, дзе месьціцца СНГ) гэта ўсё можа быць зруйнавана і беларушчына ад гэтага толькі, бадай, выйграе!” Я хацеў быў запярэчыць, маўляў, помнікі, маўляў, памяць. А пра што памяць? Чым гэтак любы нам Сталінскі праспэкт, зь якім імя Скарыны ну ніяк не стасуецца?

Зрэшты, і да яго прыйшла чарга, пасьля пабудовы пачварнага маналіту замест даволі пекнага будынку Пэдагагічнага інстытуту. Зьмяніўся цалкам характар ня толькі плошчы, але й праспэкту, над якім пануе цяпер менавіта шэрая пачвара Пэдунівэрсытэту. А ў другі бок яго замыкае выгляд маскоўскага Крамля, што на помніку Перамогі. І праўда, беларускасьці тут пашукаць...

Няма нічога дзіўнага ў тым, што гэты горад беларусы руйнуюць, як дзеці, якім у рукі патрапіла цацка. Камуністычная пэдагогіка тлумачыла гэткую прагу да руйнаваньня жаданьнем дзіцяці спасьцігнуць канструкцыю. Лухта! Разабраная цацка нічога не каштуе ў дзіцячай сьведамасьці, бо пазбаўленая цэласнасьці ўспрыманьня. Дзеці ломяць цацкі з-за спрадвечнага чалавечага інстынкту да руйнаваньня. Гэтаксама як адрываюць лапкі казуркам ці хвасты яшчаркам. І толькі адукацыя й выхаваньне мяняюць маленькіх людзей. І пасталеўшы, яны пачынаюць кантраляваць свае інстынкты.

Жыхарства менскае сёньня яшчэ не пасталела. У вачах менскіх архітэктараў усё, створанае папярэднікамі, каштуе ня болей, як для дзіцёнка чужыя пясочныя кубікі ў пясочніцы. Падпарадкоўваючыся ўсё тым жа дзіцячым уяўленьням, будуюць сёньня палац на палацы ў менскіх ваколіцах. Зь дзіцячымі вежачкамі, “крапаснымі” сьценамі. Выходзіць наіўна сьмешна. Як на дзіцячых пляцоўках. Альбо ставяць пацешныя царкоўкі, як з казачных кніжак. Ляпавата, але кранальна ў сваёй дзіцячай безгустоўнасьці. А ўсё папярэдняе...

Пасьля руйнаваньня аднаго з самых шыкоўных менскіх будынкаў, старога вакзалу, адкрыліся ўсе шлюзы для ахвочых нешта паламаць. І няма розьніцы, калі і што было пабудавана. Папярэдняе, савецкае ды расейскае будзе пакрысе зьнішчана. І Менск будзе даведзены да чыстага ляндшафту. Дзе самым каштоўным здабыткам застанецца камень. Той самы сьвяты камень зь менскага капішча, што ляжыць цяпер ва Ўруччы, у музэі камянёў. Ён ніяк не зьмяніўся за тысячу гадоў. Зь яго й пачнецца новы Менск. Наш, беларускі Менск”.

(Сяргей Дубавец: ) “Сяргей Харэўскі відавочна стаміўся выступаць у абарону менскіх архітэктурных помнікаў. Маўляў, няма зладу з гэтай стыхіяй. Таму трэба глядзець на яе дыялектычна, можа быць, і нешта станоўчае ўбачыцца нам у тым руйнаваньні.

Падобную выснову зрабіў і Зьміцер Бартосік. Праўда, ён знайшоў у даўнейшай культуры ўнікальнае пацьверджаньне наканаванасьці такога лёсу для Менску і ягоных насельнікаў”.

(Зьміцер Бартосік: ) “Менск – горад цікавы, прычым, ня столькi для турыстаў, колькi для самiх менчукоў. Асабiста для мяне самае вялiкае менскае задавальненьне – не тэатры й храмы, не музэi й рэстараны. А жывыя ўспамiны карэнных менчукоў, якiя пасьпелi ўбачыць на гэтым самым месцы зусiм iншы горад. Зь iншымi вулiцамi, зь iншымi дамамi. Нават, быццам, зь iншым паветрам.

Старыя менчукi ўдзячныя апавядальнiкi. Цi ня дзякуючы таму, што адрасы iхнай маладосьцi страчаныя для iх назаўжды? Вось, што мне аднойчы распавёў пiсьменьнiк Мiхась Герчык:

“У той час большасьць з нас не разумела, як важна захаваць гэтыя камянi, гэтыя склепы, гэтую старызну. Гэта ж гiсторыя, гэта кавалак нашай гiсторыi. Там быў наш унiвэрсытэцкi iнтэрнат, праз якi мы ўсе прайшлi. Там быў вялiзны пакой на васямнаццаць ложкаў. Гэты iнтэрнат на Нямiзе, ён жа ж быў легендарны. Адна зь першых легенд была зьвязаная з першым паваенным пакаленьнем, сярод якiх былi й Валодзя Шыцiк, i Жэня Курто, i Пiмен Панчанка й iншыя хлопцы. Хлопцы, якiя вярнулiся з вайны. Салдаты, яны са стыпендыяў, са сваiх пэнсiй купiлi на пляцы Волi ў нейкiм “Галубом Дунаi”, якiх тады процьма была, купiлi бочку пiва. I прыкацiлi гэтую бочку ў iнтэрнат. Самае сьмешнае было ня тое, што яны купiлi гэтую бочку пiва, а тое, што на дзесяць чалавек, якiя купiлi гэтае пiва й кацiлi яго, ног было пятнаццаць, а рук было й таго меней. Усё гэта былi iнвалiды вайны. I кацiлi яны хто мылiцай, хто плячом. I ўсьпёрлi наверх па двух вялiзных пралётах гэтай старой лесьвiцы. Там жа ж столь была не такая, як у нас, а па чатыры па пяць мэтраў вышынi. Вось яны ўсьпёрлi гэтую бочку пiва, выбiлi шпунт. Яно як дало адтуль фантанам, дык толькi падстаўлялi хто тазiкi, хто мiскi, хто што пасьпеў. Палова выцякла на падлогу. I нейкi студэнт з добрай паддачы выйшаў на балкон, стаў на карачкi. А ўнiзе па Нямiзе нейкi мiлiцыянер iшоў. Дык ён аббрахаў яго зьверху”.

Усякi раз, слухаючы такiя ўспамiны старых менчукоў, я думаю – цi ня ёсьць галоўная адметнасьць Менску ў тым, што ён заўжды будзе горадам аднаго пакаленьня. Але гэта слабое суцяшэньне. Не пражыўшы тут i трох гадоў, я ўжо сам адкрыў для сябе свой сьпіс страчанага. На днях, напрыклад, быў зьнесены капiтальны сталiнскi будынак трамвайнага прыпынку на вулiцы Чырвонай. Зрэшты, вернемся да аповеду Мiхася Герчыка, які згадвае Нямігу:

“Вельмi прыгожая была вулачка. Вядома, яе можна было захаваць, як цяпер захавалi стары горад. Якi ў сутнасьцi пабудавалi нанова. Як у тым анэкдоце: “Вось перад вамi фантан шаснаццатага веку, толькi сёлета скончылi пабудову”. Можна было б захаваць i гэта быў бы турысцкi куток. Ён быў адметны, у Менску цяпер няма такiх. Гэтая вузкая вулачка, пакручастая, забрукаваная й забудаваная старымi будынкамi па сто, па дзьвесьце гадоў. Нямiга была гандлёвым цэнтрам Менска. Там было шмат лавачак, непадалёку быў Нiзкi рынак. I за якi месяц разбурылi й вывезьлi на сьмецьце. Пабудавалi такiх будынкаў, якiх ва ўсiм сьвеце знойдзеш. Не было ашчаднасьцi, не было беларускасьцi, не было жаданьня захаваць Беларусь у сваiм аблiччы”.

Колькi разоў я чую ад людзей рознага веку, але аб’яднаных жаданьнем любiць Менск прыкладна такую фразу “Ах, якi б мог быць наш горад! Калi б...” Далей звычайна йдзе безьлiч варыянтаў. Калi б царскiя намесьнiкi не былi такiмi актыўнымi ў сваiм жаданьнi бачыць за вокнамi родны Тамбоў. Калi б фашысты з саветамi не бамбавалi горад з такой iнтэнсыўнасьцю. Калi б Менск не перайшоў мiльённы рубеж у колькасьцi няроднага сабе насельнiцтва. Калi б ня ўзьнiкла патрэба пашырэньня Нямiгi дзеля стварэньня паралельнай праспэкту магiстралi. Калi б не прыйшлося будаваць мэтрапалiтэн i новы вакзал. I яшчэ дзясяткi “калi б”, скончыць якiя мне парою хочацца парадаксальнай высноваю – якi б прыгожы быў гэты горад, калi б у iм зусiм не было жыхароў.

Нядаўна я ўбачыў яго такiм. На старым палатне мастака Язэпа Драздовiча “Плянэта Палацаў”. На гэтай плянэце пануе дрымучы лес да самага далягляду. I нiбы напамiны аб былых цывiлiзацыях, цi сьляды якiх прышэльцаў, над цёмным неаглядным лесам белымi прывiдамi ўзвышаюцца дахi сьветлых палацаў. Але карцiна мастака ўразiла мяне ня столькi фантасмагарычным сюжэтам, колькi выяваю палаца пасярод гэтага лесу. Палац – ледзь не дакладная копiя сёньняшняга Палацу Рэспублiкi. Што гэта? Адно толькi чыстае супадзеньне? Цi генiяльнае прароцтва мастака? Сёньняшнім жахарам Менску даведацца пра гэта, дзякуй Богу, ня ўдасца. Як кажа Адам Глёбус, параўноўваючы Менск і старую Вільню, “у Менску ёсьць яшчэ, што зносіць”.

(Сяргей Дубавец: ) “ Зьміцер Бартосік параўноўвае сучасны Менск з Драздовічавай “Плянэтай Палацаў”. Я ўдакладню – гаворка ідзе пра рускамоўны Менск, пра тое, што, кажучы эвангельскім стылем, не прыносіць плада. Найлепшы доказ гэтага – губэрнскі Менск пачатку стагодзьдзя. Таксама рускамоўны, са сваімі тэатрамі, прэсай, Чэхаўскімі вечарамі, бамондам, абрыўкамі вулічнае гаманы. Што засталося ад яго ў сьвядомасьці сёньняшніх менчукоў, апроч кволых сьведчаньняў беларускае культуры, якія ўвайшлі ў сучасныя энцыкляпэдыі і школьныя падручнікі? Нічога. Выжыла і засталося, прыцягвае дасьледчыкаў і проста цікавае – беларускае, хай сабе і зусім нязначнае на тле татальнае расейшчыны.

І тут – абсалютны імпульс для аптымізму сёньняшніх менскіх беларусаў, ледзь ня кожны зь якіх, з прычыны іх малалікасьці, ператвараецца ў культурнага героя. Беларускамоўныя ў Менску ўсё яшчэ даволі ўнікальныя, яны чыста фізычна ня здатныя ўтварыць натоўп альбо рушыць бязладнай куча-малой сабе на пагібель. Яны ўсьведамляюць сваю чалавечую вартасьць, тое, што за імі – маральная перавага, што яны адказныя за сваю мову і за сваю культуру, а найперш тое, што яны, паўтаруся, колькі б іх не было, што яны ёсьць.ы

Сяргей Дубавец