Шпацыр па старой Нямізе з Уладзімерам Бярберавым.

(эфір 28 студзеня 2001)

Аўтар і вядучы Сяргей Дубавец.

Адзін з найбольш цёмных знакаў Беларусі мінулага тысячагодзьдзя - Няміга. Каторы раз мы зьвяртаемся да найстарэйшае менскае вуліцы, каб асэнсаваць тое, чаго ўжо няма, а яно ўсё вярэдзіць розум. Бітва на засьнежаным полі ў 1067 годзе - гэта Няміга. Цёмная гісторыя... Адзіная на ўвесь горад праваслаўная царква ў 18-м стагодзьдзі - парадаксальны факт з гледзішча сёньняшніх стэрэатыпаў пра адвеку праваслаўную Беларусь. Гэта таксама Няміга. І таксама цьмяны сюжэт. Пасьля - пагразлы ў сутоньні гарадзкі раён, гразкая вуліца, паўзь якую цячэ рышток зь нечыстотамі. Гартаючы старыя кнігі, міжволі падумаеш, што толькі Шпілеўскі не пагрэбаваў спусьціцца сюды зь Верхняга гораду. Сыракомля, мусіць, так і не наважыўся зрабіць гэта. Як і карэнны мянчук Янка Лучына... Потым -  габрэйскае гета ў мінулую вайну, якое для Менску і яго насельнікаў ня стала вызначальным у сучаснай тапаграфіі гораду, як тое адбылося ў іншых эўрапейскіх сталіцах. Гэта таксама Няміга. І таксама гісторыя, схаваная ў цемры часу. "Праславуты" знос гэтай пакручастай вуліцы, зьняты на кінастужку ў канцы шасьцідзясятых... І, нарэшце, здарэньне ў падземным пераходзе, зусім сьвежыя, здаецца перажываньні, і зусім яснае ўсьведамленьне таго, што і гэтай гісторыі наканавана застацца цёмнай назаўсёды. У адным шэрагу з той бітвай тысячагадовае даўніны. Нямігу ніколі не разглядалі як сымбаль Беларусі. Але яна вартая стаць сымбалем перасьледу маладое нацыі, які можа засьцерагчы яе ад незваротных крокаў і руху на злом галавы.

Сталы аўтар нашае перадачы і вялікі аматар Нямігі Зьміцер Бартосік вышуквае сьведкаў, якія памятаюць найстарэйшую менскую вуліцу. Да прыкладу, адзін школьнік напрыканцы 60-х штодня прыходзіў на Нямігу і проста запамінаў кожнае разбурэньне, кожны знос. Паспрабуем зь ягонай дапамогай узнавіць карціну ў сёньняшняй перадачы. Слова Зьмітру Бартосіку.

(Зьміцер Бартосік: ) “Палюбіць Менск вачыма - амаль немагчыма... Палюбіць так, як Вільню, Парыж, Пецярбург ці яшчэ які горад, на чыіх вуліцах можна ўявіць сябе жыхаром іншай гістарчнай эпохі. Таму і закахацца ў Менск зь першага погляду не выпадае. Можна толькі паступова адкрываць для сябе іншы горад. То за якім савецкім фасадам прагляне старасьвецкі двухпавярховік. То раптам у дварах адкрыюцца рэшткі колішняй вуліцы. І з кожным новым адкрыцьцём той страчаны горад выглядае прывабнейшым за сёньняшні. Я думаю пра яго, стоячы на "машэраўскім" мосьце праз вуліцу Нямігу.

Трыццаць два гады таму Менск адзначаў свой дзевяцісотгадовы юбілей. Менавіта тады ўлады прынялі рашэньне пра поўны знос самай старажытнай вуліцы, якую не закранула нават вайна, самай легендарнай менскай вуліцы, ад назвы якой і пайшло летазьлічэньне сёньняшняй беларускай сталіцы. Лепшага "падарунку" гораду-юбіляру савецкая ўлада прыдумаць не магла. І вось, калі ўдарылі першыя чыгунныя бабы, на месцы гэтага працяглага зносу штодня стаў зьяўляцца адзін менскі школьнік. Ён нібы вычуваў, што творыцца нешта непапраўнае. Але зрабіць нічога ня мог. Ён нават ня меў фотаапарата. Адзінае, на што спадзяваўся, гэта на сваю дзіцячую памяць. Яго праганялі бульдозэршчыкі, вуліца ператваралася ў руіны, а ён кожны дзень пасьля ўрокаў сьпяшаўся на Нямігу, каб запомніць яе.

Сёньня імя гэтага хлопчыка ў Беларусі вядомае. Гэта Ўладзімер Бярбераў, кіраўнік фольк-гурта "Ліцьвіны". У ягонай кватэры, застаўленай старымі грамафонамі, народнымі музычнымі інструмэнтамі, рарытэтнымі тэлевізарамі ды радыёламі я слухаў успаміны пра Менск, якога ўжо няма й ня будзе”.

(Уладзімер Бярбераў: ) "А была выдатная вуліца, у форме лацінскай S, тыповая барочная. Было вельмі шмат маленькіх двароў, і ўсе нейкай незвычайнай формы. Зараз, калі паглядзець за крамай "Панасонік", стаіць мур. А гэта ж цэнтральны мур дому, які я цудоўна памятаю. За ім - другая палова дому, яна й цяпер стаіць. А з гэтага боку зьнесьлі. І бачна, што гэты дом быў убудаваны ў гарадзкі вал, ад якога сёньня не засталося нічога. Зьлева ад дому ёсьць пагорак. Дык вось, калі на гэты пагорак забрацца, тады й відно, што гэта малюсенькі фрагмэнт вала. А тады на гэты пагорак вяла лесьвіца. Драўляная лесьвіца ішла зьлева ад дому. І ўсё гэта было далёка ў дварах. Калі была Няміга, трэба было адзін двор прайсьці, у другі перайсьці й апынуцца перад гэтым домам, лявей якога лесьвіцца. Па ёй падняцца. І далей чалавек апынаўся на драўляным памосьце, які быў над дваром ужо па вуліцы Рэвалюцыйнай. І памост таксама мацаваўся ў мурох дамоў. На ўзроўні трэцяга паверху. Чалавек памостам праходзіў крышку над дваром (яшчэ з памосту можна было паглядзець на дахі аднапавярховак) і спускаўся па драўлянай жа лесьвіцы ў двор - вузенькі, шырынёй з грузавік, дворык. І там была ўваходная брама. Здаецца, каб не было высакавата, можна было б не ісьці праз браму, а з памосту скочыць у гэты дворык. Увесь дварок быў зарослы бур'яном. Але ж самае цікавае - арка. Усё зьверху замкнута, завершана, як трэба. Выразна. Маўляў, калі цябе туды ня клічуць, дык і не ўваходзь.

Прахаднымі былі абсалютна ўсе двары. Але большасьць двароў былі замкнёныя. І іх можна было зачыніць з двух вуліц адначасова. А было шмат двароў і абсалютна замкнёных. Калі вароты ў арцы дому зачыненыя, дык усё, трапіць туды абсалютна немагчыма. Пад'езды былі ўсе са двара. І ў адным двары быў, напрыклад, пад'езд, які меў мармуровую лесьвіцу, што проста з двара й пачыналася. Ад парогу і - пайшла на другі паверх. І ніякіх дзьвярэй. А нашто дзьверы? Двор жа замыкаецца.

Таксама на Нямізе былі і драўляныя дамы. Сярод усёй гэтай досыць цеснай забудовы трапляліся звычайныя драўляныя аднапавярхоўкі, даўжынёй, можа, са дзьве хаты нармальных. За Нямігу ішлі дзьве вуліцы. Яны, дарэчы, скрыжоўваліся пад вельмі вострым кутом і зьліваліся далей у адну. І там, дзе яны зьліваліся, стаяў такі трохкутны дом, двухпавярховы. Толькі востры кут у яго быў зрэзаны - роўна настолькі, каб там памясьціліся дзьверы. Гэта быў уваход у пад'езд. Прычым гэты дом меў лоджыі. Драўляныя, праўда, і ўсе яны ўяўлялі сабой адну суцэльную канструкцыю. Адна драўляная канструкцыя пакрывала ўвесь фасад".

(Зьміцер Бартосік: ) “Я гутару з чалавекам, старэйшым за мяне гадоў на дзесяць. А адуваньне такое, быццам паміж намі - не адно стагодзьдзе. У якой яшчэ сталіцы магчымы падобны эфэкт? Я слухаю й жыва ўяўляю сабе й гэты лябірынт маленькіх двароў, і той трохкутны дом з лоджыямі, і тыя падвалы, што падчас паводкі затапляліся вадой, бо за стагодзьдзі значна падрос культурны слой зямлі. Не людзей, на жаль. Людзей якраз уявіць цяжэй за ўсё.

Працягвае Уладзімер Бярбераў:

"Я сустракаў дзьве рэакцыі на свае паходы людзей, што жылі ў гэтым раёне: абыякавасьць і агрэсія. Некаторым гэта страшэнна не падабалася, маўляў, можа я злодзеяў наводжу. А другія лічылі, што я шукаю, што паказаць замежнікам, каб дыскрэдытаваць сваю дзяржаву. Ну, а трэцім падавалася, што вось такія цікавяцца, кажуць, што тут помнікі архітэктуры, але празь іх мы каторы год ня можам кватэры атрымаць. Дамы ня зносяцца, і мы вымушаныя ў іх жыць. Шчыра кажучы, я ня бачу тут ніякай лёгікі. Дай адразу кватэру таму, хто жыве пад аркай. Бо ён жыве ў нежылым памяшканьні. Фактычна, ён ня мае кватэры. Звычайна пад аркай існаваў пакойчык, і вакно выходзіла ў арку. Дзьверы найчасьцей таксама. Гэта ўжо пры саветах сталі кватэры. А ў дарэвалюцыйны час гэта быў службовы пакой для таго, хто ў гэтую ноч дзяжурыць. Для вартавога".

(Зьміцер Бартосік: ) “Уяўляю сабе жыцьцё ў тым пакоі вартавога, у старым горадзе, на вуліцы, якой ня бачна канца. Бо пэрспэктывы абмежаваныя паваротамі Нямігі. А над усім краявідам пануе Петрапаўлаўскі сабор...”

(Уладзімер Бярбераў: ) "Пачалі зносіць Нямігу разам з чахаславацкімі падзеямі. 68-мы год. А зносілі так. Калі ісьці ад Траецкага, дык за Галоўпраектам увесь гэты бок зносіўся найперш. Годзе ў 71-м ужо зносілі правы бок. Капітальныя дамы з чырвонай цэглы. Такія крэпасьці. З каванымі бальконамі. Памятаю каваны балькон з драўлянай падлогай... Шыкоўна выкаваны.

Калі зносілі, было відно, што гэты дом стаяў тады, калі суседняга яшчэ не было. Бо былі закладзеныя дзьверы, такі выразны фігурны дзьвярны праём.

Былі й легенды. Быў, напрыклад, адзін дзядзька, які сьцьвярджаў, што калі ён быў малы, ён мог падваламі прайсьці праз усю Нямігу. Тут, у раёне цяперашняга дому мадэляў, спусьціцца ў падвал і выйсьці амаль што насупраць Валадаркі.

Было такое ўражаньне, што Менск будаваўся па прынцыпе - месца не павінна пуставаць. Хоць малюсенькі дамок ды ўставіць, калі ёсьць куды. Але за што можна ўхваліць продкаў, ім не прыходзіла ў галаву, што трэба нешта зьнесьці, каб новае збудаваць. Зносілі толькі драўляныя хаты ці будынкі, якія не маглі адрамантаваць. А больш капітальныя дамы заставаліся й з бакоў абрасталі дамамі наступнай эпохі.

У 74-м тое, што засталося, а заставалася прыкладна дзьве трэці забудовы, гэта ўсё за адну ноч узарвалі сапёры. Усё адразу. І той трохкутны дом таксама".

(Зьміцер Бартосік: ) “Колькі разоў я чуў ад многіх паважаных мною менчукоў, што ня варта ліць сьлёзы па Нямізе. Маўляў, у архітэктурным пляне яна была мала цікавая. Ня кажучы ўжо пра якасьць жыцьця. Што яна, нават як турысцкі аб'ект ня вытрымала б канкурэнцыю з Траецкім прадмесьцем, альбо зь Верхнім горадам. Што яна даўно й заслужана згубіла права называцца галоўнай вуліцай сталіцы на карысьць праспэкту Скраныны. Але, стоячы на "машэраўскім" мосьце, назіраючы, у што ператвараецца Траецкае, прабягаючы празь цёмную будпляцоўку Верхняга Гораду й выходзячы на бесталкова мітусьлівы праспэкт, я ніяк не магу прыняць такія вэрдыкты. Мне прыгадваецца верш на гэтую тэму, які належыць пяру Міколы Касьцюкевіча:

Там, дзе крывілася
Няміга,
стаіць, як прывід,
шэры гмах.
І згасьлі,
проста на вачах,
як сколкі дробныя,
як крыгі, агеньчыкі
ў старых дамах.
Пабілі на кварталы
памяць,
яе бракуе
кожны раз.
Таму ня дзіўна,
што падчас
паветра
моцнымі рукамі
сьціскае,
паслухмяных, нас.
Над сонцам
матыльковым роем
тлум афіцыйных
пастаноў.
Яшчэ жыве
"Ломать - не строіть!"
Яно,
кульгавае, старое,
брыдзе па горадзе
ізноў.

Ці спыніцца ў новым стагодзьдзі гэтая зьмяіная менская традыцыя - мяняць скуру пры кожнай нагодзе. Верыцца слаба. Але суцяшае іншае. Менавіта Няміга дае нам шанец скончыць свой вечны плач па згубленым. Цяжка нават уявіць, якімі мітамі і гістарчынымі раманамі, кінадэтэктывамі й рок-балядамі можа быць запоўненая сёньняшняя пустка, ад якой некалі пачынаўся Менск”.

(Сяргей Дубавец: ) “Слухаючы гутарку Зьмітра Бартосіка з Уладзімерам Бярберавым, я думаю пра тое, чым можа быць выкліканае шкадаваньне да страчанае назаўсёды найстарэйшае менскае вуліцы? Ёсьць туга па ўласным маленстве, па тым, што на колішнія цёплыя адчуваньні не адгукаецца гарадзкі ляндшафт, зьменены і перакроены ў пазьнейшыя гады. Што рабіць, калі гэта характар Менску, гораду, які за апошняе стагодзьдзе ня выгадаваў сваіх гараджан, а толькі страціў старых і быў заселены мігрантамі зь вёскі. Тая туга па горадзе маленства - можа быць, першае сьведчаньне нараджэньня ў душы менчукоўства. Праўда, колькі яшчэ пройдзе часу, перш чым тое пачуцьцё ня будзе сканчацца расчараваньнем. Для гэтага яно мусіць пасяліцца таксама і ў душах тых, хто будуе і разбурае горад, гэта значыць, фактычных, а ня толькі віртуальных гаспадароў.

Яшчэ згаданае шкадаваньне можа быць выклікана стратаю прыкметаў даўніны, якія робяць горад нібы мудрэйшым і роўным у клюбе старых сталіцаў, ужо за тое вартым пашаны і жыхара, і госьця. Але тут падумалася вось што. Усе страчаныя канкрэтныя прыкметы старой Нямігі, якія згадвае Уладзімер Бярбераў, ёсьць у рэальнасьці і выдатна захаваліся. Ня ў Менску, праўда, але няма сумневу, што гэткімі яны былі і на Нямізе. Вуліцы, якія паўтараюць лацінскую S, маленькія двары самых неверагодных формаў, муры і драўляныя галерэі, па якіх пераходзіш на розныя ўзроўні гораду, забудаваныя валы з драўлянымі і мураванымі лесьвіцамі, простакутныя, фігурныя і проста крывыя выгбы з уваходамі і вокнамі ў іх, дамы драўляныя і каменныя, трохкутныя з пад'ездам у вострым куце... Усё гэта ў самых розных варыяцыях ёсьць у сёньняшняй Вільні. Тут па-першае, гэта ўсё зробленае або тымі самымі, што і на Нямізе майстрамі, або майстрамі таго самага цэху і племені. Таму, апынуўшыся ў старой Вільні, можна сьмела ўяўляць сябе на менскай Нямізе ў мінулым стагодзьдзі. Па-другое, у Вільні, напэўна, ніхто ня будзе гэтага ўсяго зьнішчаць. А гэта значыць, што беларусам, думаючы пра цяперашнюю сталіцу, варта часьцей наведваць сталіцу старажытную.

Нарэшце, трэці і, на маю думку, самы апраўданы матыў шкадаваньня зьнесенае Нямігі. Гэта тое, што зроблена і робіцца на месцы зносу. Ці там паўстала мадэрная эўрапейская вуліца, якая цешыць вока менчука і госьця, ці пануе бязладзьдзе і дысгарманічная шарызна? Калі першае, дык, бадай, і ў галаву ня прыйдзе тужыць па мінулым. Калі ж другое, дык туга будзе толькі мацнейшаю. Пакуль, паўтаруся, яна не паселіцца ў душах людзей, якія на практыцы ствараюць аблічча гораду”.

Сяргей Дубавец, Вільня