Парк Горкага.

(эфір 23.01.2000).

Аўтар і вядучы Сяргей Дубавец.

У адной зь мінулых перадачаў я зрабіў выснову пра тое, што Менск – ня тога духоўнага маштабу горад, каб быць сталіцаю Беларусі. Усё тут плыве, руйнуецца, будуецца без аглядкі на гарадзкую традыцыю, і няма тых кіёскаў, дзе ты дзіцёнкам набываў свае першыя паштовыя маркі. Урэшце нішто не назапашваецца, не паўстае той калярытнай публікі, якую можна было б назваць карэннымі менчукамі, адрознымі ад такіх самых варонежцаў ці тамбоўцаў. А таму сталіца краіны разьлітая па ўсім целе Беларусі, тады як правінцыя сканцэнтраваная менавіта ў Менску.

Ня маю намеру адмаўляцца ад сказанага. Аднак Менск, як праблема, ад гэтага нікуды не дзяецца. Справа не ў сталічным статусе, а ў лёсе аднаго з найстарэйшых гарадоў Беларусі. Справа ў тым, што менскую духоўнасьць трэба ствараць. Гэта значыць, расстаўляць па сёньняшнім горадзе свае кіёскі з паштовымі маркамі, няхай сабе і толькі віртуальныя. Таму сёньня мы працягнем менскую тэму. І пачнем з самага выгоднага месца, дзе ў Менску можна шукаць Менск і ляпіць ягоны вобраз. З гарадзкога парку, а менавіта з парку імя Горкага.

Я папрасіў сёньняшніх удзельнікаў перадачы выказаць свае думкі пра менскі парк Горкага. І ў выніку атрымалася, нібы я сустрэў гэтых людзей у гэтым парку. Проста ішоў прысадамі, спыняў іх на іхных звычайных маршрутах і прасіў падзяліцца. Распавядаючы пра свае пачуцьці, яны пачыналі кожны гаварыць пра сябе, нават міжволі. Гэтак чалавек гаворыць пра нешта большае, пра зьявы, у якіх ён адлюстроўваецца, нібы ў люстэрку. І тады я зразумеў, што выбар парку быў зроблены слушна. Вось глядзіце, у паркавых прысадах сьпяшаецца на заняткі ў інстытут замежных моваў выкладчык Андрэй Дынько. А недзе побач нікуды не сьпяшаецца Севярын Квяткоўскі, які піша артыкулы ў “Нашу Ніву”. Севярыну вельмі дарагія згадкі ягонага дзяцінства, калі ён часьцяком бываў у гэтым парку, піў тут віно і карміў вавёрак. Дарэчы, некалі ў парку былі яшчэ і алені, каменныя, праўда, але мабыць кожны тагачасны менскі дзіцёнак мае фоткі, дзе ён разам з аленем. Паслухаем Севярына Квяткоўскага.

(Севярын Квяткоўскі: ) “Паркавая брама, насупраць якой спыняўся мой трамвай “адзінка”, была для мяне малога адной з брамаў Менску. Уваходам у нетры, пра якія бабці з майго двара казалі – ехаць у Горад.

Першае дзіцячае зьдзіўленьне ад сустрэчы з вавёркаю, поні і машынкамі-карцінгамі. Першая зацяжка “Косамасам” у хмызах за танцпляцоўкай, першы глыток партвэйну ў цемры падчас экскурсіі ў плянэтары... І, вядома, шмат для каго – першы пацалунак пад сховам старых вербаў, якія атачаюць берагі Сьвіслачы.

Горкага – не адзіны парк у Менску. Ёсьць яшчэ лесапарк "пяцідзесяцілеція акцябра" на Шарыках, альбо тыя ж “сківіцоўцы” – Чалюскінцы... Але другога такога, як Горкага, – няма. Бо ён, у адрозьненьне ад іншых, – усіхны. Можа таму сёньня гэта адзінае месца, у якім адчуваеш сувязь пакаленьняў менчукоў. Тут амаль не бывае прыежджых. Бо ж, прыяжджаюць у Менск звычайна па справах, значыць, безь дзяцей. А калі й зь дзецьмі, дык едуць у Чалюскінцаў, дзе атракцыёны круцейшыя, а для падлеткаў ёсьць “дыскач” і ўсё такое.

А яшчэ Парк – ці не адзіная менская грамадзкая канструкцыя, якая з моманту заснаваньня дзьвесьце гадоў таму не зьмяняла свайго прызначэньня. Хіба падчас войнаў, калі парк ператвараўся ў лягер для вайскоўцаў ці месца расстрэлаў. Ніколі не забуду пажылую кабету, якую ўбачыў у Парку летам 1996 году. Па цантральнай алеі беглі юныя сябры нейкага ваенізаванага клюбу. Па пояс голыя, у шэра-пятністых нагавіцах і фуражках, яны старанна грукалі па асфальце цяжкімі чаравікамі, пужаючы галубоў, ды выклікаючы крывыя ўсьмешкі аднагодкаў. Калі яны прабеглі, я і ўбачыў сівую спадарыню, зьбялелую, зь сьлязьмі на вачох. Яна перажагнулася і прашаптала: “Божухна, зусім звар'яцела: мне падалося, што ізноў вайна пачалася”.

...Часам мне падаецца, што парк Горкага – ці не адзінае месца, дзе насамрэч можна адчуць сябе ў дваццаці-трыццацігадовым мінулым. Напэўна, прыблізна такім мае бацькі ўяўлялі сабе выгляд камуністычнага раю. Тым больш, што менавіта ў Парку ўсялякія
“-стычныя” “-ізмы” першымі выляталі з галавы. Але Парк зьмяняецца разам з наведнікамі. Ужо няма кавярні “Алёнка”, а “сьцякляшку” рамантуюць ці не з савецкага часу. Няма летняга сінэма... Шмат чаго няма. Затое, паставілі пару новых атракцыёнаў, пусьцілі “модны” паравозік, кацер для шпацыраў. І што самае галоўнае – цягам усіх 90-х гадоў у Парку ладзіліся рок-канцэрты. А той, што быў летам 1998 году, дык увайшоў у гісторыю Беларусі як самы масавы й якасны – сапраўдны айчынны Вудстак.

(Сяргей Дубавец: ) “У адрозьненьне ад Севярына Квяткоўскага, Зьміцер Бартосік у Менску чалавек новы. Ён ганарыцца, што, як і Максім Багдановіч, вывучаў родную мову на вялікарасейскіх прасторах, недзе паміж Ніжнім Ноўгарадам і Яраслаўлем. Але сёньня зь ня меншай прагай Бартосік вывучае Менск, сьляды мінулых эпохаў і людзей. І трэба сказаць, што ў гэтых ведах ён гатовы даць фору паспалітаму менчуку. Калі вядома такі мянчук ужо зьявіўся на сьвет...”

(Зьміцер Бартосік: ) “Быў такi жарт: у любым савецкiм горадзе адчуваеш сябе як дома. Я шмат разоў пераконваўся ў ягонай слушнасьцi. Шмат вандруючы ў свой час па гарадах СССР, не стамляўся зьдзiўляцца iх навязьлiвай аднастайнасьцi. Кожны абласны горад меў праспэкт i плошчу Ленiна з помнiкам, вечны агонь са стэлай, якую-небудзь гармату цi танкетку на выезьдзе i, вядома ж, парк культуры з чортавым колам i цiрам. Прычым, парк часьцей за ўсё насiў iмя пралетарскага пiсьменьнiка Максiма Горкага. Пры чым тут Горкi? Ён што, вельмi па парках гуляць любiў? Напэўна, эстафэту тут задаў маскоўскi Няскучны сад, які быў перайменаваны першым.

Менскi парк Горкага быў несапраўдным паркам Горкага. У яго хацелася ўвайсьцi, абмiнаючы ампiрную сталiнскую калянаду галоўнага ўваходу. Яна нiбы iснавала сама па сабе. Як i скульптура майго вялiкага земляка, што больш арганiчна ўпiсалася б у набярэжную волскага адхону ў Нiжнім Ноўгарадзе. Тут жа Аляксей Максiмавіч выглядаў не пралетарскiм гаспадаром, а хутчэй заежджым падарожнiкам па Эўропах. Чортава ж кола выглядала й зусiм недарэчна. Гэтаму парку хапала векавых дрэваў, нястоманага для вока ляндшафту й ракi, якiя стваралi атмасфэру шляхецкасьцi й несавецкасьцi. Гэта быў парк старой гарадзкой пароды, створаны для нетаропкiх шпацыраў з дамай пад вальсавы акампанэмэнт духавога аркестру.

Неяк падчас размовы пра хiбы Менску, сябра выказаў такую думку – у нашай сталiцы немагчыма адшукаць месца, якое давала б уяўленьне пра горад мiнулага стагодзьдзя. Ня кажучы ўжо пра ранейшыя. Маўляў, стары Менск не нашмат старэйшы за нашае пiянэрскае дзяцiнства. І гэта праўдзівае ўражаньне. Але, магчыма, калi прыйсьцi ў губэрнатарскi сад зiмовай ноччу, калi з-за дрэваў ня бачныя вагнi навакольных кварталаў i адзiны гук -- бруеньне штучнага вадаспаду – можа й адчуецца той яшчэ невядомы нам, беларускi горад Менск, дзе, у адрозьненьне ад нас, няўтульна савецкаму чалавеку. I якое iмя будзе ў гэтага парку? Усё ж, напэўна, не "гаркАга", як прачытваюць на шыльдзе заежджыя расейцы. Iнакш савецкi чалавек нiколi не пакiне забруджаны iм горад”.

(Сяргей Дубавец: ) “Зьміцер Бартосік працягвае свае нясьпешныя паходы па Менску, а ў паркавых прысадах зьявіўся мастацтвазнавец Сяргей Харэўскі. Вось ён нам і раскрые гісторыю парку Горкага, і раскажа пра ягоныя страчаныя й набытыя вартасьці”.

(Сяргей Харэўскі: ) “У гады майго дзяцінства ў парку Горкага праводзіліся конкурсы дзіцячых малюнкаў на асфальце. Гэта было прыгожае відовішча – пярэстыя карцінкі, намаляваныя каляровымі крэйдкамі. На шэрым асфальце яны трывалі па некалькі дзён. Праходзячы міма, я імкнуўся не наступіць. Але дажджы й вецер рабілі сваю работу.

Гледзячы на кубамэтры бэтону й асфальту, ня верыцца сёньня, што гэты парк – адзін з самых старых у Беларусі, і яму больш за 200 гадоў. І ўжо паўтары стагодзьдзі таму ён быў візытоўкаю Менску. “Найперш кідаюцца ў вочы гаі й прысады велізарнага гарадзкога саду...”, – пісаў у 50-я гады ХІХ стагодзьдзя Павал Шпілеўскі. Усьлед за ім гарадзкому, ці як яго тады называлі, губэрнатарскаму саду, прысьвяцілі нямала дыфірамбаў Сыракомля й Гаўсман.

Парк быў закладзены ў 90-я гады XVIII стагодзьдзя губэрнатарам Захарам Карнеевым, які быў масонам і лічыўся лібэралам. На ягоны гонар пры першым дрэўцы, якое Карнееў пасадзіў сваімі рукамі, калегі-масоны паставілі сваеасаблівы помнік – конусападобную калёну з лацінскім надпісам: “Сад гэты пасаджаны й разьведзены рупнасьцю і ўпартасьцю менскага губэрнатара Карнеева”. Крыху пазьней, у сярэдзіне ХІХ стагодзьдзя, пасярэдзіне парку паставілі яшчэ адну калёну, з патэтычным надпісам па-расейску: “От трудов отдохновенье”... Сам сад Шпілеўскі апісваў так:

“Пачынаючы з траўня, сад напаўняецца ледзь не штодзень амаль усім горадам: па вечарах у ім грае музыка, а па высокаўрачыстых днях бывае ілюмінацыя й калі-нікалі фэервэрк. Перад садам бярозавы гай, аддзелены ад цэнтру Сьвіслаччу, якая апярэзвае сабою астатнюю прастору саду, і, пры злучэньні зь невялікаю пратокай зь левага боку, утварае прыгожую паўвыспу. Бярозавы гай гэткі густы, што скрозь гушчар сваёй зеляніны амаль ніколі не прапускае сонечных прамянёў. Ён увесь перасечаны сьцежкамі й прысадкамі, якія прымыкаюць да ракі, на беразе якое стаіць дамок, пабудаваны Сямёнавым, дзе ён жыў улетку”.

Сямёнаў – яшчэ адзін зь менскіх губэрнатараў, які таксама праславіўся добрымі справамі ў беларускай сталіцы. Былы дзекабрыст, ён быў ініцыятарам збору дакумэнтаў, якія тычыліся нашае гісторыі. Ён стварыў у Менску першую публічную бібліятэку й рэканструяваў гарадзкі тэатар. Што да ягонага дамка – дык ён застаўся толькі на малюнку. Традыцыя ладзіць у парку панскія сядзібы скончылася на Якубу Коласу, якому перад вайною падарылі цагляны дом на гары, што стаіць і сёньня. Купала ж ад гэткага прэзэнту адмовіўся. Але менавіта Купалу ў парку быў пастаўлены бюсьцік. Ён стаяў ахайна на курганку, акурат пасярод паляны. Але ў скульптара, які зрабіў гэты бюст, яшчэ пры жыцьці паэта, было прозьвішча Рабэрман. І калі брат скульптара зьехаў у Ізраіль, бюст прыбралі. А калі зьехаў і сам скульптар, дык бюст той паставілі ў Вязынцы.

Шпілеўскі падрабязна апісаў і іншыя цікавосткі парку:

“... каля дамка ёсьць штучная горка, званая, немаведама чаму, Усьціньняй, злучаная мастком над маленькім каналам з курганом, зрэзаным спіральнымі сьцежкамі, абапал якіх кветнікі. Б'е тут крыніца з жалезістымі водамі, аточаная агароджаю. За мастком некалькі маленькіх палісаднікаў, за якімі ўжо перакінуты цераз Сьвіслач прыгожы пантонны мост з лавамі. Наўпрост ідуць вельмі шырокія прысады, у засені цяністых вязаў, клёнаў, ліпаў, каштанаў. На рагу іхным зладжаныя драўляныя падмосткі для музыкаў... Налева ад яловых прысадаў – шыкоўны тапалёвы гаёк, у глыбіні якога знаходзіцца драўляны павільён... З-пад кораню алешыны прабіваецца чыстая, як крышталь, крыніца зь серністымі водамі... Шмат хто зь мясцовых жыхароў ходзяць сюды раніцай і п'юць па некалькі шклянак вады...”

Адным словам, быў папулярны культурны курорт з жывой музыкай. Рэшткі той агароджы вакол лячэбнае крыніцы я памятаю зь дзяцінства. Памятаю таксама драўляныя павілёны. У адным зь іх гулялі ў шахматы, у іншым быў цір. Але з году ў год у парку станавілася ўсё больш бэтону й асфальту. Калі дызайнэр Цьвінгель зрабіў новыя масткі з каванкаю й некалькі фантанчыкаў, выкладзеных бітай пярэстай пліткаю, гэта ня выклікала пярэчаньня. Але ўсьлед зьявіліся новыя павілёны, бэтонныя эстрады і... нарэшце, палац зімовага спорту па праекце сумнавядомага Грыгор’ева. У дадатак, на месца колішняга зялёнага лужка, дзе бавілася дзятва з мамкамі, навезьлі паламаных бэтонных трубаў і прысыпалі жвірам... Пры тым, чым больш станавілася бэтону, тым менш функцыянальным станавіўся парк. Фантаны пасохлі, нават самы стары, на гары, што з каменнымі жабамі, якіх зьвезьлі ад “Хлопчыка зь лебедзем”. Жабы, дарэчы, 1874 году. Пасохлі пітныя фантанчыкі Цьвінгеля. Ссох фантанчык ля вадаспаду. Бэтонныя эстрады палушчыліся і ў пустых павілёнах месьцяцца нейкія склады. У бэтоннай спарудзе Грыгор'ева, пасьля пяцігадовае рэстаўрацыі, гуляе ў хакей Лукашэнка. А па цёмных прысадах гуляюць чыесьці сабакі.

І ня ладзяць больш конкурсаў крэйдавых малюнкаў на асфальце, адзін зь якіх, зусім малым, выйграў і я”.

(Сяргей Дубавец: ) “Мастацтвазнавец Сяргей Харэўскі пачаў сваю мастацкую кар'еру менавіта з малюнкаў на шэрым асфальце цэнтральнага парку імя Горкага.

... Удзельнікі сёньняшняе перадачы шмат чаго распавялі пра Менскі парк Горкага, але ж і не распавялі амаль нічога. Скажам, пра сасновыя ўзгоркі, зь якіх любілі катацца на лыжах ды санках дарослыя і дзеці, не згадалі магілы герояў каля кола агляду, або, скажам, пра стайні ў нізіннай частцы, вакол якіх заўсёды стаіць спэцыфічны пах. Зрэшты, у кожнага свае згадкі. Я, напрыклад, магу згадаць, што нас школьнікамі прыводзілі ў той Коласаў дом, дзе былі абсталяваныя клясы і міліцэйскі маёр распавядаў правілы дарожнага руху. Ды ці мала такіх вось “арыгінальнасьцяў” дзеялася ў гэтым парку.

Можна было б гаварыць і пра гарадзкую сытуацыю вакол парку – пра старажытны вайсковы шпіталь на вуліцы Фрунзэ, мала крануты часам, або пра характэрную сьцяну гарадзкога халадзільніка або пра вуліцу Пуліхава, якая бярэ пачатак ад парку і якая за апошнія трыццаць гадоў зьмянілася непазнавальна – нават памяняла сваё рэчышча. А яшчэ пра Сьвіслач, пра плаціну, пра масты... Такое адчуваньне, нібы гаворыш пра горад, у якім, праўда, не жывуць людзі, куды прыходзяць, але ж і абавязкова сыходзяць. Не застаюцца. У гэтым сэнсе парк Горкага – варты сымбаль сёньняшняга перавалачнага Менску. Адно што тут і сапраўды нейкім чынам назапашваецца культура і спэцыфічны чалавечы дух. Таму гэты аазіс можна згадваць і апісваць бясконца. Нездарма ў сьвядомасьці менчукоў ён ня столькі парк Горкага, як парк увогуле. Нездарма парку Горкага прысьвечаюць вершы. А Адам Глёбус нават цэлую кніжку вершаў напісаў і назваў яе “Парк” – у гонар гэтага, дарэчы, парку.

Сяргей Дубавец, Вільня