Гутарка з Аляксандрам Краўцэвічам

Аўтар і вядучы Сяргей Абламейка

У адным зь леташніх нумароў беластоцкага часопісу «Bialoruskie Zeszyty Historyczne» мне трапіўся на вочы артыкул беларускага гісторыка і археоляга Аляксандра Краўцэвіча, прысьвечаны ўтварэньню Вялікага Княства Літоўскага. У артыкуле была выкладзеная новая вэрсія ўтварэньня нашай галоўнай сярэднявечнай дзяржавы, якую аўтар угрунтаваў на выніках сваіх раскопак у Панямоньні. Вэрсія Краўцэвіча вельмі важная для беларускай грамадзкай думкі, бо яна, фактычна, палагоджвае Міколу Ермаловіча з афіцыйнай гістарычнай навукай.

Краўцэвіч, таксама як і Ермаловіч, адмаўляе існаваньне раньняй летувіскай дзяржавы і факт заваёвы летувісамі Наваградку. Ён, як і Ермаловіч, лічыць, што ў пачатку Вялікага Княства Літоўскага быў саюз Наваградку з самым моцным зь летувіскіх князёў - Міндоўгам. Але Краўцэвіч не пагаджаецца зь Міколам Ермаловічам у справе месцазнаходжаньня летапіснай Літвы.

Мяне ў працы Краўцэвіча прывабіла добрая асэнсаванасьць і сыстэматызаванасьць праблемы. Ён усё расклаў па палічках - зьнешнія фактары, унутраныя фактары - эканамічныя, палітычныя, культурныя, этнаграфічныя. Здаецца, такі варыянт мае добрыя шанцы стаць агульнапрынятым сярод беларускіх гісторыкаў.

І гэта пры тым, што мне асабіста больш хацелася б пачуць іншае сьцьверджаньне. А менавіта, што ня балта-славянскі сынтэз быў адной зь перадумоваў узьнікненьня ВКЛ, але - што гэтая дзяржава сама сталася вынікам такога сынтэзу. Чыста эмацыйна хацелася б, каб Княства было вынікам зьяўленьня на гістарычнай арэне новага, беларускага, этнасу. Бо здаецца, што мяшацца з балтамі славяне ў нас пачалі раней, і асаблівасьці нашай мовы зафіксаваныя ў пісьмовых помніках задоўга да ўзьнікненьня новай дзяржавы са сталіцай у Наваградку...

Памятаючы пра спэцыфіку перадачы «Беларускія Раздарожжы», першае пытаньне, зь якога я пачаў гутарку з Алесем Краўцэвічам, было такое:

С.А. - Ці магло атрымацца так, што Вялікае Княства Літоўскае не зьявілася б на палітычнай мапе тагачаснай Эўропы?

А.К. - Я лічу, што гісторык падобны да крыміналіста. Прафэсія, умовы працы, задачы працы і прынцыпы - даволі блізкія. Гісторык ня мае права адхіляцца ад нейкіх заканамернасьцяў, стараючыся ісьці за праўдай.

Але пастаноўка пытаньня аб умоўным ладзе ў гісторыі вельмі цікавая. Яна дазваляе ня толькі разабрацца ў тым, як зьбег выпадковасьцяў прывёў да той ці іншай гістарычнай зьявы, да паўставаньня або краху той ці іншай краіны, той ці іншай супольнасьці людзей, але і дапамагае зразумець — як пазьбегнуць нядобрых заканамернасьцяў.

Заўжды можна задаваць шмат пытаньняў такога парадку - чаму менавіта адбылося так, што было б, каб падзеі пайшлі троху інакш?

Вось калі пачаць ад вытокаў беларускай дзяржаўнасьці, ад Вялікага Княства Літоўскага, якое, несумненна, зьяўляецца крыніцаю дзяржаўнасьці сёньняшняе, дык узьнікае шмат пытаньняў. Як адбыўся зьбег такіх акалічнасьцяў, з чым гэта зьвязана, чаму ля пачаткаў дзяржавы быў Міндоўг, а ня нейкі, скажам, славянскі князь ці іншы балцкі? Чаму цэнтрам дзяржаваўтварэньня стаў менавіта Наваградак, а не, напрыклад, Полацак - умовы міжнародныя былі прыблізна роўныя, культурны ўзровень Полацку, ягоныя дзяржаўныя і культурныя традыцыі былі нашмат багацейшыя за Наваградак?

С.А. - Ну дык чаго, на тваю думку, тут больш заканамернасьці ці выпадковасьці?

А.К. - Я ўсё ж веру ў заканамернасьць і перакананы, на падставе сваіх уласных дасьледаваньняў праблемы пачаткаў Вялікага Княства Літоўскага ў апошнія гады, што гэтая дзяржава мусіла быць. Калі ня быў бы Міндоўг, быў бы нехта іншы. Гэтая дзяржава ўяўляе сабой сыстэму, якая ўтварылася ў выніку атрыманьня зьнешняга штуршка. І далейшы ход разьвіцьця гэтае краіны паказаў, што заканамернасьць, якая прывяла да паўставаньня дзяржавы, мела тут месца. Менавіта заканамернасьць.

Калі напачатку быў саюз багатых людзей Наваградку, наваградзкага баярства з балцкім князем Міндоўгам, дык празь некаторы час у крызысных абставінах гэты саюз паўтарыўся. Дакладна як з матрыцы адбіўся, толькі зь іншымі дзейнымі асобамі. Саюз той самы - найбагацейшага і найбольш значнага гораду ў рэгіёне з адным з балцкіх князёў, зь яго родавымі ўладаньнямі. Напачатку гэта быў саюз Наваградку зь Міндоўгам, а празь некалькі дзесяцігодзьдзяў - саюз з Трайдэнам. І вось гэты паўтор сытуацыі паказвае, што тут існавала ўсё ж заканамернасьць. Калі б ня быў Міндоўг, мог бы быць, напрыклад, Даўмонт ці які небудзь іншы князь.

Гістарычныя працэсы прывялі да неабходнасьці адказу на выклік, які ў дадзенай сытуацыі прыйшоў звонку. Выклік гэты меў форму надзвычайных міжнародных падзеяў, зьвязаных з нашэсьцем татараў і ўсталяваньнем на тэрыторыі Прыбалтыкі нямецкіх ордэнскіх дзяржаваў - Ордэну Мечаносцаў і Тэўтонскага Ордэну.

Выклік быў дадзены. Найбольш яскрава ён праявіўся ў 40-х гадох XIII стагодзьдзя: татары тады разбурылі Кіеў, разбурылі ўсе гандлёвыя сувязі на поўдні, фактычна зьнішчылі гандаль у паўднёвым кірунку, а немцы ў канцы XII стагодзьдзя ўсталяваліся ў вусьці Дзьвіны. Гэта была рэальная небясьпека для тэрыторыі Панямоньня, якая засталася пакуль убаку ад татарскага нашэсьця.

Калі мы паглядзім на гісторыю Панямоньня, двума стагодзьдзямі раней, перад пачаткам Вялікага Княства Літоўскага, мы пабачым, што вельмі лягічна адбываўся працэс буйнога міжэтнічнага кантакту - прышлых усходніх славянаў зь мясцовымі балтамі. Гэты працэс ішоў у форме мірнага супрацоўніцтва, у якім дамінуючым, актыўным бокам былі ўсходнія славяне, і таму новы этнас, які паўстаў у выніку гэтага кантакту на тэрыторыі Панямоньня і іншых беларускіх землях, атрымаўся славянскім. Гэта беларускі этнас.

І вось да гэтых надзвычайных міжнародных падзеяў сярэдзіны XIII стагодзьдзя, гэтыя кантакты і мірны вопыт супрацоўніцтва балтаў і славянаў мелі двухвекавую гісторыю.

Форма адказу на выклік павінна была ўлічваць гэты кантакт, павінна была адбывацца ў межах гэтага кантакту. Гэта непазьбежна. І адказ быў дадзены ў форме дзяржаўнай арганізацыі на біэтнічнай аснове. Магчыма празь зьбег выпадковасьцяў атрымалася, што нейкая частка гэтай дзяржаўнай арганізацыі, у прыватнасьці кіраўнічая дынастыя і частка арыстакратыі, аказаліся балцкага паходжаньня, а другая частка гэтай арганізацыі, галоўная - мадэль арганізацыі, дзяржаўная мова, права, асноўная тэрыторыя, дамінуючая культура - усходнеславянская. Гэтая мадэль была адказам, менавіта такім - утварэньня дзяржаўнага арганізму на біэтнічнай аснове. Калі б ня быў Міндоўг, быў бы нехта іншы.

С.А. - Добра. Але чаму менавіта Наваградак стаў цэнтрам новае дзяржавы, якая пачала ўтварацца, а ня Полацак, які меў значна старэйшыя дзяржаўныя традыцыі і быў цэнтрам моцнага княства? Што было б, каб не Наваградак, і ці мог быць цэнтрам нейкі іншы горад?

А.К. - Можна меркаваць, што такая магчымасьць існавала. Сапраўды, Полацак меў традыцыі і дзяржаўныя і культурныя нашмат багацейшыя, чым Наваградак. Але ізноў жа ўсё адбылося дзякуючы шэрагу абставінаў.

Па-першае. Вельмі выгоднае геаграфічнае становішча Панямоньня. Убаку ад кірунку руху татараў. Татары прайшлі праз Польшчу і Вугоршчыну. Тэўтонскі Ордэн быў амаль паўстагодзьдзя заняты заваёваю Прусіі. Лівонскі Ордэн меў клопат як зь мясцовымі плямёнамі, гэтак і разборкі з Рыскім біскупствам, з Пскоўскай і Наўгародзкай рэспублікамі, з тым самым Полацкам. І якраз на Панямоньні мелася паўза - час для адказу. Гэта геаграфічнае і часавае становішча.

Па-другое. Тут меўся досьвед больш чым двухвяковага балта-славянскага супрацоўніцтва. Мелася арганізацыйная сіла, актыўная сіла - гэта балцкія ваяўнічыя князі, якія на працягу двух пакаленьняў назапасілі досьвед ваеннага кіраўніцтва, былі актыўнымі палітычна і мілітарна.

Па-трэцяе. Наяўнасьць гатовае мадэлі дзяржаўнае ўсходнеславянскае арганізацыі з надзвычай багатымі традыцыямі. На Панямоньні існавалі славянскія гарады-дзяржавы, тая самая Наваградзкая зямля, Гарадзенскае Княства.

Вось спалучэньне ўсіх гэтых фактараў, а таксама адпаведны ўзровень разьвіцьця славянскае культуры (успомнім Гарадзенскую архітэктурную школу XII стагодзьдзя) і багатыя гандлёвыя сувязі Панямонскіх гарадоў, найперш Наваградку, зь Бізантыяй, зь Іранам, ня кажучы пра славянскія краіны, і прывялі менавіта да такой формы адказу ў форме ВКЛ.

С.А. - Некалі ты казаў, што, нават, некаторыя польскія дасьледнікі зьдзіўляюцца самому фэномэну ўзьнікненьня беларускага народу на тэрыторыі, якая ня мае выразных натуральных геаграфічных межаў у выглядзе гораў, знаходзіцца на водападзеле трох рэчак, якія цякуць у розныя бакі - Дзьвіна, Нёман і Дняпро. Што было б з нашымі землямі і іх балцкім і славянскім насельніцтвам, каб Вялікае Княства Літоўскае не ўтварылася?

А.К. - Адказ можа быць даволі адназначны. Беларусі не было б. Нашая радзіма - гэта Вялікае Княства Літоўскае. Дасьледнікі — і архэолягі і лінгвісты — зьвяртаюць увагу на дакладнае супадзеньне ўсходняй і паўднёвай мяжы ВКЛ пасьля Люблінскае Уніі з этнаграфічнымі межамі беларусаў (а ўсходняя — яшчэ й да Люблінскае Уніі). Гэта вельмі цікавае і красамоўнае супадзеньне. Нашая радзіма - ВКЛ, Вялікае Княства Літоўскае.

С.А. - Вельмі хутка, ужо ў канцы ХVI стагодзьдзя пачаліся гэтыя бясконцыя уніі з Польшчай. Палякі проста лезьлі да нас. Некалі мне давялося прачытаць кнігу польскага гісторыка Марка Баруцкага «Jak w dawnej Polsce krolow obierano». Там цудоўна расьпісана, як пасьля кожнага выбару вялікага князя літоўскага на караля, ліцьвіны ў адказ на настойлівыя ўгаворы і мольбы палякаў абяцалі не выбіраць наступнага князя, мець аднаго супольнага манарха, але тут жа, пад націскам сваіх умоваў, парывалі гэтую дамоўленасьць і выбіралі новага князя ВКЛ. І вось гэтыя бясконцыя уніі, інтрыгі ўцягвалі Беларусь у Польшчу. Што было б, каб уніяў з Польшчай не было?

А.К. - Унія з Польшчаю да 1569 году - гэта унія пэрсанальная. Яна задавальняла кіруаўнічыя колы ВКЛ, бо яны мелі мірнага суседа, ня трэба было траціцца на вайну зь ім. І, фактычна, гэтыя уніі на незалежнасьць нашае дзяржавы ўплывалі мала. Амаль не ўплывалі. Гэта былі такія дэкляратыўныя уніі.

А Люблінская Унія была выкліканая надзвычайнымі зьнешнепалітычнымі абставінамі. Яе не было б, каб не было Масквы. Гэтая дзяржава азіяцкага тыпу, з магутным ваенным патэнцыялам, які, пасьля вызваленьня з-пад татарскага ярма, застаўся без работы. Не было б гэтае машыны, не было б гэтае маскоўскае агрэсіі, не было б і Люблінскае Уніі.

С.А. - А ці магло б Вялікае Княства Літоўскае існаваць самастойна, каб уніяў з Польшчай, пачынаючы ад Крэўскай, ўвогуле не было? Вільня была б, побач з Масквой, цэнтрам зьбіраньня ўсходнеславянскіх земляў. Ці была ў яе патэнцыйная магчымасьць перамагчы Маскву, аслабленую татарскім палонам?

А.К. - Вільня была цэнтрам зьбіраньня ўсходнеславянскіх земляў і дамінавала ў гэтай ролі да канца ХV стагодзьдзя, да таго часу, пакуль Масква не аб’яднала вакол сябе землі вялікарускія. Так было. Потым лідэрства перайшло на бок Масквы.

І каб не было Люблінскае Уніі, гэта значыць рэальнае уніі з Польшчай, дык Вялікае Княства Літоўскае страціла б сваю незалежнасьць значна раней...

С.А. - І беларускі народ...

А.К. - Беларускі народ, можа, быў бы значна больш русыфікаваны чым цяпер...

ххх

Першае, што прыйшло мне ў галаву пасьля нашае гутаркі, гэта тое, што ўсё ж часам умоўны лад у гісторыі прыносіць свой плён. Карысна бывае запытацца таго-сяго: што было б калі б?

Вельмі цікава было пачуць тэзы Краўцэвіча пра гістарычны выклік у форме зьмены геапалітычнай сытуацыі вакол Беларусі і гістарычную паўзу як зьбег зручных нам акалічнасьцяў. Нашыя балта-славянскія продкі адказалі на гістарычны выклік і стварылі новую дзяржаву - Вялікае Княства Літоўскае. Тут, нават, ніякага разрыву з папярэдняй традыцыяй дзяржаўнасьці. Яна як была гэтак і засталася ў форме княства, толькі большага, якое пакрысе ўвабрала ў сябе ўсе астатнія. Вялікае Княства Літоўскае, сьцьвердзіў гісторык, не магло ня ўзьнікнуць. Яно - заканамернае. Дапушчальнаю ёсьць толькі часавая разьбежка ў некалькі дзясяткаў год.

А чым ня вынік гутаркі - калі табе кажуць, што нашая радзіма - ВКЛ? І што нашыя этнічныя межы (апрача таго, што называюць мяжой з балтамі, і што доўга на адным месцы ніколі не існавала) супадаюць зь межамі Княства. І што мы як народ канчаткова сфармаваліся менавіта ў гэтай дзяржаве. Вельмі прыгожа.

Але галоўным вынікам сёньняшняй гутаркі я лічу іншае. Увогуле-то зразумела, што якой гісторыя атрымалася, такой яна і павінна была быць. Але вось пастаноўка ўмоўных пытаньняў дапамагае інакш глянуць на ўжо вядомыя падзеі і на іх прывычную трактоўку.

Вось вам дзьве думкі. Люблінскае Уніі не было б, каб не было побач зь Беларусьсю Маскоўскай дзяржавы - сатрапіі ўсходняга тыпу. І другая. Самая важная сёньня. Каб ня Люблінская Унія - беларускі народ мог бы сёньня не існаваць.

Алесь Краўцэвіч прыпусьціў, што каб Люблінскае Уніі не было, дык бы Вялікае Княства Літоўскае значна раней страціла б сваю незалежнасьць, а беларускі народ - мякка сказаў ён - быў бы больш русыфікаваны. І гэта тая самая Люблінская Унія, якую ў Беларусі прынята ацэньваць негатыўна і на якую ўскладаюць адказнасьць за палянізацыю значнай часткі беларусаў.

Дык хто тады меў рацыю? Магнаты, якія плакалі па незалежнасьці, ці шляхта, якая са скуры вон лезла, каб дастаць польскія прывілеі? Цікавая ілюстрацыя што да рухаючых сілаў гістарычнага працэсу, якімі, як бачыце, часам, могуць быць і амбіцыі дробных і прымітыўных чалавечкаў. І таксама ілюстрацыя што да Божага Пляну адносна ўсіх нас...

А я сьцьверджу адназначна - каб ня Люблінская Унія, беларускага народу б не было. Сёньня маем Смаленшчыну як мадэль цэлай Беларусі ў выпадку незаключэньня Люблінскае Уніі і паразы Беларусі ў вайне зь Іванам Жахлівым. Дзе там сёньня беларуская сьвядомасьць, а заадно і нашая мова? 350 год пад Масквой... і замест скрыпак ды андаракаў з камізэлькамі - балалайкі і сарафаны з какошнікамі. І так званыя паўднёва-заходнія рускія гаворкі...

На Люблінскую Унію нападае найперш расейская гістарыяграфія. І гэта зразумела. Унія не дала расейцам аб’яднаць усе «рускія» землі.

Так што часам вельмі карысна бывае задацца пытаньнем: што было б, калі б?..

Сяргей Абламейка, Прага