Гутарка з Алегам Латышонкам

Аўтар і вядучы Сяргей Абламейка

Гэтай восеньню мне давялося некалькі тыдняў правесьці ў Галіцыі. Быў я там ня першы, і, напэўна, нават, не дзясяты раз. Але ніколі дагэтуль я не трапляў туды амаль на месяц, каб мець дастаткова часу пазнаёміцца ня толькі са сталічным Львовам, але і зь местачковай і вясковай Заходняй Украінай.

Зразумела, кожнага беларуса, які туды трапляе, наведвае найперш здаровая братняя зайздрасьць: ёсьць там тое, чаго ў нас няма - і цудоўна захаваная архітэктура, і нацыянальны дух, і мова, якой паслугоўваюцца ўсе без вынятку. І жыве там нацыянальна паўнацэнны народ. Яны жагнаюцца, праходзячы паўз храм, сьпяваюць на ўрачыстасьцях «Многая літа...», татальна хрысьцяць і вянчаюць сваіх дзяцей, шмат працуюць і, ўвогуле, у параўнаньні з астатняй часткай Украіны, жывуць досыць заможна.

Але калі я блукаў па вулках Драгобыча ці Самбара, чытаў мэмарыяльныя шыльды і назвы вуліцаў з прозьвішчамі Сьцяпана Бэндэры і ягоных паплечнікаў, стаяў ля шматлікіх помнікаў байцам Украінскай Паўстанцкай Арміі і актывістам УНА-УНСО, калі я аглядаў велічныя мэмарыялы нацыянальным героям на цьвінтарох уніяцкіх цэркваў і чытаў газэты на стэндах «Рух паведамляе», наведвала мяне ня толькі тое, што я хвіліну назад назваў здаровай братняй зайдрасьцю.

Уявіце. Стаю на рынку ў Драгобычы, размаўляю з бабцяй пра ейныя салодкія яблыкі. Яна гаворыць па-ўкраінску, я - па-беларуску. Празь некалькі хвілінаў кажу, што я зь Беларусі, а яна мне - «Я чую, што ў вас нейкі акцэнт...» І гэтак было ня раз. І увогуле, я ўвесь час адчуваў там вакол сябе нейкую няўлоўную прысутнасьць Беларусі. Нешта наскае лунала там у паветры. Сам для сябе я назваў гэта ПАХАМ БЕЛАРУСІ.

Тады вось і ўзьнікла жаданьне знайсьці паміж лёсамі старой Галіцыі і Беларусі нейкія паралелі. Альбо, дакладней будзе сказаць, знайсьці ў нашым, беларускім, лёсе хоць нейкую магчымасьць падобнага разьвіцьця падзеяў...

І тут я прыгадаў сабе Беласточчыну.

Наўрад ці сёньня шмат хто, нават у асяродку беларускай інтэлігенцыі, уяўляе сабе добра, якім, уласна кажучы, падзеям і якому часу прысьвечанае апавяданьне Уладзімера Караткевіча «Кніганошы». Што гэта за пруская мяжа, празь якую кніганошы нелегальна праносілі ў Беларусь(!) беларускія друкі?

Уладзімер Караткевіч добра ведаў нашую гісторыю. Пасьля апошняга падзелу Рэчы Паспалітае ў 1795 годзе заходнія землі Беларусі, а менавіта Беласточчына і частка Гарадзеншчыны, трапілі ў склад Прусіі. Той прускі палон доўжыўся толькі 12 гадоў. Пасьля Тыльзіцкага міру 1807 году Беласточчына адыйшла да Расеі. Наступіў больш чым стогадовы палон расейскі, а беластоцкае адукаванае грамадзтва, найперш сьвятарства, улілося ў колы віленскае інтэлігенцыі.

Таму мне і здалося, што толькі гэты эпізод нашай гісторыі можна параўноўваць зь лёсам украінскае Галічыны.

І ў тым і ў другім выпадках гаспадарамі становішча былі немцы. І ў тым і ў другім выпадках ім не прыходзіла ў галаву даводзіць украінцам і беларусам, што яны таксама належаць да нямецкае нацыі. Розьніца была хіба ў тым, што аўстрыякі былі троху мякчэйшыя за прусакоў і ў Аўстрыі было троху менш прускага парадку.

Улады Прусіі хутка агледзеліся, зрабілі захады да арганізацыі Беластоцкай уніяцкай эпархіі, адчынілі парафіяльныя школы і гімназію ў Беластоку, а моладзі было дазволена вучыцца ў Кёнігсбэргскім унівэрсытэце. Беларускае сьвятарства бяз Польшчы таксама вельмі хутка перавяло дыханьне і задумалася над сваім і свайго народу лёсам. А дакладней было б сказаць: над сваім паходжаньнем задумаліся дзеці беластоцкіх уніяцкіх сьвятароў. Лепшыя зь іх пасьля Тыльзіту, стаўшы таксама сьвятарамі, сталі і прафэсарамі Віленскага Ўнівэрсытэту. Гэта Ігнат Анацэвіч, Язэп Ярашэвіч, Ігнат Даніловіч, Платон Сасноўскі і Міхал Баброўскі. Паходзілі яны з так званай Беластоцкай Радзіны. Гэтак у тыя часы называлі кола беластоцкага ўніяцкага сьвятарства, якое было ўсё між сабой праз шлюбы дзяцей і сваякоў параднёнае.

Здаецца, што 12 гадоў прускага палону, які, у параўнаньні з расейскімі парадкамі, можна было назваць воляй, далі беластаччанам добрую магчымасьць агледзецца. Менавіта бо яны ў пачатку ХІХ стагодзьдзя сталіся заснавальнікамі беларускай нацыянальнай ідэі. Іхняга ўзроўню нацыянальнай самасьвядомасьці астатнія нашыя дзеячы дасягнулі, бадай, толькі ў другой палове мінулага стагодзьдзя. Прычым сьвядомасьць іх была вельмі дзіўная, але звычайная для нашых краёў. Самі сябе яны лічылі часам русінамі часам ліцьвінамі. А вось дзяржаўную мову Вялікага Княства Літоўскага Ігнат Даніловіч лічыў беларускай. Гэтаксама мову Бібліі Скарыны Міхал Баброўскі адназначна ўважаў за беларускую. Цікава, што аб гэтым спрачаюцца яшчэ і сёньня, падлічваючы ў скарынаўскіх кнігах колькасьць беларускіх і царкоўнаславянскіх словаў...

Першым, хто ў нашыя дні напісаў пра лёс Беласточчыны ў складзе Прусіі і пра Беластоцкую Радзіну, быў вядомы беларускі гісторык і грамадзкі дзяяч у Польшчы Алег Латышонак. Зь ім я і вырашыў пагутарыць, каб параўнаць лёс Беласточчыны зь лёсам Галіцыі.

ххх

С.А. - Ведаеш, Алег, пару месяцаў таму мне давялося некалькі тыдняў прабавіць на Заходняй Украіне, у Галічыне. Мне здалося, што там літаральна пахне старой Беларусьсю. Ты некалі пісаў пра Беласточчыну, якая на мяжы XVIII і XIX стагодзьдзяў фактычна паўтарыла лёс Галічыны, што праўда, толькі на 12 гадоў. Калі і як гэта было?

А.Л. - Гэта было пасьля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітае. Тады заходняя частка беларускіх земляў апынулася ў Прусіі. Гэта была так званая Беластоцкая акруга. Тады яшчэ там не было шмат людзей. Уніятаў, прынамсі, налічвалася 50 тысячаў. Мелі свае цэрквы, тры манастыры. Так што нейкая людзкая база была. На сёньняшні дзень гэта не было б так мала, паколькі мяжа Прусіі сягала далей углыб Беларусі, пад Гродна і Малую Бераставіцу. Сёньня гэта было б (я тут сабе хутка падлічыў) каля мільёна чалавек. Падобная прапорцыя як паміж Галічыной і вялікай Украінай, так і паміж тадышняй Беласточчынай і вялікай Беларусьсю. Прусакі - як прусакі - адразу пачалі наводзіць свае парадкі. За некалькі гадоў, напрыклад, здолелі правесьці ўсе судовыя працэсы, зь якімі Рэч Паспалітая не магла справіцца стагодзьдзі... Яны вельмі любяць парадак. Гэта можа гучыць як стэрэатып, але так сапраўды было.

Яны хутка навялі адміністрацыйны парадак. З гэтага ж імпэту яны пачалі парадкаваць справы ўсіх канфэсіяў, у тым ліку і ўніяцкай. Для Ўніяцкай царквы гэта азначала страту вялікае часткі маёмасьці і перавядзеньне сьвятароў на ўрадавыя пэнсіі. Але, з другога боку, прусакі пачалі ствараць асобную эпархію ў Супрасьлі (сядзіба біскупа была ў Супрасьльскім манастыры). Ёсьць зьвесткі, што нават думалі пра ліквідацыю Уніі. Трэба улічваць, што Прусія была пераважна пратэстанцкаю краінаю, з пратэстанцкай дынастыяй, і, магчыма, што нешта заахвочвала іх да руху менавіта ў гэтым кірунку. Але гэта такія, даволі цьмяныя здагадкі.

С.А. - Слухай, а вось у нацыянальным сэнсе, якія наступствы мелі для Беласточчыны гэтыя 12 гадоў? Я памятаю, ты пісаў пра «Беластоцкую Радзіну», якая, уліўшыся пасьля ў віленскае культурнае і інтэлігенцкае асяродзьдзе, фактычна спарадзіла філяматаў і філярэтаў...

А.Л. - Гэтая «радзіна» мае карані старэйшыя, чым пруская ўлада ў Беласточчыне. Таксама, як і старэйшыя за прыход немцаў карані асьветніцтва гэтае праслойкі, якою было уніяцкае духавенства. Але мне здаецца, што пруская гімназія ў Беластоку ці Кёнігсбэргскі ўнівэрсытэт усё-ткі паспрыялі зьмене стаўленьня гэтае праслойкі да свайго мінулага, да сваёй нацыянальнасьці.

Зарана было б гаварыць, што яны былі ўжо сьвядомымі беларусамі. Але, на мой погляд, сутыкнуўшыся з зусім новай уладай і культурай, яны пачалі асэнсоўваць хто яны. І аб гэтым непасрэдна яны пішуць у сваіх лістах. І Баброўскі і Даніловіч у лістах да іншых навукоўцаў пішуць, што яны думаюць - ну хто мы, падляшукі ці яцьвягі нейкія, ці русіны, ці палякі, ці ліцьвіны? У гэтым не было так проста разабрацца, але сам факт зьмены культурнай, зьмены атачэньня, зьмены сыстэмы адукацыі, ужо выклікаў такія думкі. І трэба сказаць, што хоць яны сябе і лічылі ў асноўным то русінамі то ліцьвінамі, усё ж адзін крок зрабілі даволі выразны, прызнаўшы мову Вялікага Княства Літоўскага мовай беларускай, менавіта беларускай, а ня нейкай іншай, скажам рускай. Ігнат Даніловіч выказаўся ў навуковых спрэчках за тое, што Статут ВКЛ быў напісаны менавіта на беларускай мове, а Міхал Баброўскі выказваў ясны погляд, што Скарына пераклаў Біблію менавіта на беларускую мову. Я думаю што гэта - важны фактар у разьвіцьці нацыянальнай сьвядомасьці.

С.А. - Ну а зараз, ці не хацеў бы ты паразважаць на некарэктную з пункту гледжаньня былых савецкіх гісторыкаў тэму «Што было б, калі б...»? Што было б, калі б Беласточчына засталася ў складзе Прусіі, скажам, да 1946 году? Альбо, каб цэлая Беларусь трапіла ў прускі забор і заставалася б там ну, прынамсі, 150 гоадоў?

А.Л. - Мне здаецца, што Беласточчына ня мела б такое вагі, як Галічына. Мусіць была б замалая, каб параўнаўчую ролю адыграць. Хоць зноў жа, як палічыць прапарцыйна, дык можа і магла б.

Мне здаецца, што Беласточчына болей бы нагадвала Малую Літву - гэтую пратэстанцкую частку літоўскае нацыі, якая пражывала ў межах Усходняе Прусіі і зь якое выйшлі выдатныя пісьменьнікі, сярод якіх дастаткова згадаць толькі Данялайціса. Мне здаецца, што якраз і пэрыяд гэты падобны, і роля Беласточчыны была б такая ў беларускім руху. Не Галічына, а Малая Літва. Крыху менш, але напэўна давала б яна нейкі зарад. Я сабе не ўяўляю, каб прусакі не разабраліся ў нацыянальнай і рэлігійнай сутнасьці на Беласточчыне і, безумоўна, прымянялі б палітыку «divide et impera» да колішняга польскага грамадзтва, напэўна нейкім бы чынам падтрымоўвалі беларушчыну.

Калі разважаць, што было б калі б, дык тут мне здаецца, што важнейшым ёсьць іншае. Ужо пасьля далучэньня Беласточчыны да Расейскае Імпэрыі згаданыя беластачане адыгралі аграмадную ролю ў станаўленьні беларускага... можа ва ўзбуджэньні беларускае сьвядомасьці, можа яшчэ не нацыянальнае, але пераднацыянальнае. У кожным выпадку, я згодны з ксяндзом Адамам Станкевічам, што ў іх было больш беларускасьці, як у філяматаў і філярэтаў. Філяматаў і філярэтаў нельга разглядаць як ступень вышэй. Гэта было нешта збоку. Яны былі вучнямі Даніловіча, як, напрыклад, Чачот, але ні кроку наперад не ступілі ў сэнсе сьвядомасьці. Тут ёсьць іншая справа. Мне здаецца, што калі б усё скончылася на 1807 годзе, Беласточчына далучаная да Расеі, а пасьля да Расеі не былі б далучаныя Варшаўскае Княства ці Польскае Каралеўства, калі б дзяржаўная мяжа не ўсталявалася на заходняй мяжы Беластоцкай акругі, думаю лёс беларускага руху выглядаў бы інакш. Ён проста разьвіваўся б нашмат хутчэй. Шляхта Вялікага Княства Літоўскага была б больш схільная да беларускасьці, ня мела б такой простай сувязі з пальшчызнай у Каралеўстве, магчыма не было б ані Лістападаўскага ані Студзеньскага паўстаньняў, якія я лічу вельмі шкоднымі для Беларусі.

С.А. - Мне здаецца, што ты маеш рацыю наконт Малое Літвы, бо гэтае параўнаньне яе зь Беласточчынай вельмі трапнае ў тыпалягічным сэнсе. А ў гістарычным сэнсе ўсё ж роля гэтага нацыянальнага абуджэньня, якое ініцыявалі беластачане, усё роўна блізкая да галіцкае ў межах вялікае Ўкраіны.

І яшчэ вось такое пытаньне. Вось тое адчуваньне «паху Беларусі», якое я зазнаў у Галічыне, ці не здаецца табе, што гэта - ня больш чым смутны і напаўзабыты ўспамін аб польскай прысутнасьці на гэтых землях? Бо гэткае нешта няўлоўнае лунае ў паветры і нашае Заходняе Беларусі.

А.Л. - Так. Безумоўна. Так ёсьць. І Заходняя Ўкраіна і нашая Заходняя Беларусь адрозьніваюцца таксама і тым польскім уплывам зь міжваеннага дваццацігодзьдзя, калі адбылося яшчэ мацнейшае вяртаньне пальшчызны на гэтыя землі. Хоць, з другога боку, мне здаецца, што беларусы і ўкраінцы такія блізкія нацыі, што нават нашыя мовы можна назваць... ну амаль адной супольнай...

С.А. - Ходзячы па вуліцах старых галіцкіх местаў як Драгобыч ці Самбар, я ўвесь час думаў над прыкладам Галічыны. Мне здавалася, што галіцкая рэчаіснасьць сваім прыкладам здольная паўплываць на сёньняшнюю сьвядомасьць Беларусі, на сьвядомасьць сярэдняга беларуса...

А.Л. - Мне ўсё ж здаецца, што Галічына крыху задалёкая ад Беларусі, каб на яе непасрэдна паўплываць. І сытуацыя там і этнічная і канфэсійная ў выніку гісторыі усё-ткі іншая. Калі гаварыць, нават, пра гэты ўспамін па Польшчы, дык трэба параўноўваць зь іншаю часткаю Ўкраіны, а менавіта з Валыньню, дзе ўсё ж гэтага менш. Ня толькі Польшча ёсьць у Галічыне, але яшчэ і Габсбургская манархія, гэтая Сярэдняя Эўропа, па якой цяпер некаторыя са сьлёзкай успамінаюць. У нас гэтага няма. І тое можна адчуць у адносінах галічанаў-украінцаў да ўкраінцаў зь вялікае наддняпроўскае Ўкраіны і, нават, валынянаў. Яны вельмі розныя.

С.А. - Мне яшчэ здалося, што сёньня, чыста мэнтальна, маглі б існаваць дзьве ўкраінскія дзяржавы. Як Нямеччына і Аўстрыя, гэтак і Заходняя Ўкраіна з Усходняю. Бо гэтыя канфэсійныя адрозьненьні і розны гістарычны лёс вытварылі ў іх розныя мэнталітэты. Часам мне здаецца, што яны ня здолеюць паразумецца паміж сабой - грэка-католікі галічане і ўсходнія праваслаўныя ўкраінцы. Гэта як сэрбы і харваты...

А.Л. - Дзякуй Богу, яшчэ ня б’юцца....

С.А. - Ну так.

А.Л. - Але гэты духоўны раскол я сам назіраю часта ў размовах. У Польшчы амаль усе украінцы - грэка-католікі. І калі заходзіць размова на рэлігійную праблему, на Праваслаўе, я адчуваю, што яны адразу як бы зачыняюцца ў сабе. Яны ня хочуць дыскутаваць тэму аб іх выхадзе са сваёй канфэсіі і далучэньні да Ўкраінскае Аўтакефальнае царквы як зарад гэтае аўтакефаліі. Не, гэта ёсьць глыбокае каталіцтва, хоць і ў форме ўсходняй, і яшчэ з такім місійным напрамкам. Так што я чакаю, што ўсё ж будуць непаразуменьні паміж галічанамі і рэштай Украіны.

С.А. - І апошняе пытаньне да цябе. Калі б Беласточчына засталася ў складзе Прусіі, ці не магла б узьнікнуць вось такая супярэчнасьць паміж ёй і астатняй Беларусьсю? Бо цалкам магчыма, што Унія там бы захавалася, цалкам магчыма, што там бы вытварыўся нейкі тыпалягічна іншы ад астатніх беларусаў мэнталітэт. Куды б лёс пакіраваў?

А.Л. - Безумоўна, мне здаецца, што такое доўгае прускае ўладаньне яшчэ болей бы паўплывала на мэнталітэт беларусаў, чым аўстрыйскае на ўкраінцаў. Бо нават аўстрыякі лічаць прусакоў такімі цьвёрдымі і дысцыплінаванымі... І, безумоўна, беларусы зрабіліся б хоць крышку падобнымі на прусакоў. Тут ёсьць прыклад у Польшчы. Гэта - пазнаньчыкі. Яны вельмі доўга лічыліся вельмі асобнымі ў сваім мэнталітэце і ў сваіх паводзінах, але ўсё ж 50 гадоў сацыялістычнай улады ў вялікай ступені нівэлявалі гэтую асобнасьць пазнаньчыкаў.

Пэўна, не дайшло б да парваньня нацыянальных сувязяў, але рэгіянальная супольнасьць беластоцкая ўзьнікла б. З другога боку, можна баяцца, што ўсё-ткі была б германізацыя, анямечаньне. Як практычна поўным анямечаньнем скончылася гісторыя Малое Літвы. Цяпер літоўцы могуць толькі паклікацца, што яны там былі, на іх літаратуру, якая там узьнікла. Але самі прускія літоўцы сталі немцамі.

ххх

Вось такая ў нас з Алегам Латышонкам атрымалася гутарка.

Ён прыпусьціў, што ў выпадку захаваньня Беласточчыны ў складзе Прусіі яшчэ на нейкі час, ейная роля ў беларускай культуры магла б быць падобнаю на ролю Малой Летувы для летувісаў. Мне ўсё ж здаецца, што варыянт Галіцыі, прынамсі гістарычна, больш аптымістычны. Вядома бо, што Малая Летува зьнікла, германізавалася. І не апошнюю ролю адыграла ў гэтым тое, што яна была таксама пратэстанцкая, як і Прусія.

Дарэчы, канфэсійны фактар па-ранейшаму застаецца для нас важным. Таму беластачанін Алег Латышонак адкідае карыснасьць нацыянальнага прыкладу сёньняшняй Галіцыі для Беларусі. Ён жыве ў Польшчы, і тамтэйшыя беларусы ўратаваліся да сёньня толькі дзякуючы Праваслаўю. Галіцыя ж сёньня - уніяцкая. Але што тады ў мінулым стагодзьдзі? Таксама добра было б адрозьнівацца канфэсійна ад расейуаў... Не забудзьмася, што менавіта прадстаўнікі Беластоцкай Радзіны ў 20-30 гады XIX стагодзьдзя тэарэтычна абгрунтавалі неабходнасьць скасаваньня Уніі, а пасьля ўзялі ў гэтай справе і найактыўнейшы практычны ўдзел. З сёньняшняга пункту гледжаньня, здаецца, відавочна, што ва ўмовах Расейскай Імпэрыі гэта было раўназначна нацыянальнаму самагубству...

Таксама цікава Алег Латышонак заўважыў, што вучні беластоцкіх прафэсароў, філярэты і філяматы, ні кроку не пайшлі далей за настаўнікаў у сэнсе нацыянальнай самасьвядомасьці. Але гэта хіба што ў сьвядомасьці. У практыцы ж сытуацыя адваротная. Сёньня менавіта Чачота і Баршчэўскага мы лічым пачынальнікамі новай беларускай літаратуры. Памятаеце верш Чачота «На прыезд Адама Міцкевіча»:

Без цябе ўсё тут смутна,
Па табе плача гай,
І рэчкі плывуць мутна,
У жалобе ўвесь край.

На маю думку, зусім прыстойная беларуская літаратурная мова...

Яшчэ адна цікавая думка Алега Латышонка аб тым, што каб уся Польшча не ўвайшла ў склад Расеі, а цэлая Беларусь наадварот апынулася б у імпэрыі, дык беларускі рух мог бы разьвівацца значна хутчэй. Шляхта не адцягвалася б на польскія праблемы. Безумоўна, цікавая думка. Але не бясспрэчная. Пасьля таго, як Расея скасавала Унію ў Беларусі і зьліквідавала апошнія рэшткі спадчыны Вялікага Княства Літоўскага, як Літоўскі Статут і шляхецкія соймікі, магчыма менавіта пальшчызна заставалася ў нашых крёх адзіным каталізатарам і стрыжнем супраціву. Калі народ яшчэ ня ведаў, хто ён, дык хоць шляхта бараніла Рэч Паспалітую абодвух народаў. Недарэмна сёньняшняя беларуская гуманітарная інтэлігенцыя гэтак спачувае польска-беларускім дзеячам XIX стагодзьдзя. Кастусь Каліноўскі адназначна застаецца апосталам антырасейскага супраціву. Хто можа сёньня аспрэчыць ягоны запавет: «Бо сапраўды кажу табе, народзе, што тагды толькі зажывеш шчасьліва, калі над табою маскаля ўжо ня будзе»?

Тут, хіба, можна запярэчыць, што пальшчызна забрала нам частку грамадзтва. Гэта так. Але не забудзьмася, што вельмі значныя посьпехі пальшчызны ў Беларусі зьвязаныя менавіта з часам панаваньня ў нас Расеі. Нам касавалі Унію, а былыя ўніяты беглі ў лацінскі абрад і польшчыліся. Беларусь пры Расеі сталася запаведнікам для езуітаў, якія нас польшчылі з ласкі Санкт-Пецярбургу. Таму для мяне бясспрэчным застаецца адно - у апошнія 200 год палянізацыя ў нашай краіне ва ўсіх формах зьяўляецца ўнутранай эміграцыяй, унутранымі ўцёкамі ад расейскага хамства на Беларусі

Вось Алег Латышонак кажа, што каб Польшча засталася за заходняй мяжой, дык і шляхта мела б больш магчымасьцяў перайсьці на беларускі грунт. Але ж можна паставіць пытаньне і інакш. Каб Рэч Паспалітая захавалася, дык можа б ідэя ейнага аднаўленьня не займала б столькі месца ў галовах асьвечаных колаў Вялікага Княства? Магнат Яўхім Храптовіч напісаў першы верш па-беларуску яшчэ ў 70-я гады 18 стагодзьдзя, яшчэ ў Рэчы Паспалітай...

Пры гэтым я вельмі далёкі ад палянафільства. Цалкам магчыма, што каб ня Польшча, дык можа б і расейцы нас не русыфікавалі б. Можа гэта з-за Польшчы, а можа і насуперак Польшчы ў XIX стагодзьдзі ў Беларусі ўзьнік (побач зь беларускім) заходнярускі рух?

Мне прыгадваецца сытуацыя 30 гадоў нашага стагодзьдзя ў Заходняй Беларусі. Польскі друк ярасна нападаў на нэа-Унію. Віленскае «Slowo» надрукавала два фотаздымкі. Праваслаўны сьвятар паловы XIX стагодзьдзя ў Беларусі - коратка пастрыжаны і без барады і вусоў. І нэа-уніяцкі сьвятар - з доўгімі валасамі і барадой. А пад здымкамі пытаньне - што гэта робіцца? Даўней праваслаўныя сьвятары польшчыліся, а цяпер каталіцкія русыфікуюцца? Віленскае «Slowo» рабіла сваю справу, і таму змоўчала, што той праваслаўны сьвятар быў былым уніятам.

Ці не зразумела з гэтага прыкладу, што для беларусаў праблемай застаюцца і Польшча і Расея? Вось чаму я зьвярнуўся да нечага па-за гэтымі двума ўплывамі - да Беласточчыны ў складзе Прусіі. Сам для сябе я называю тагачасную Беласточчыну ўсё ж беларускай Галічыной.

У канцы XVIII стагодзьдзя амаль ва ўсіх славянскіх краінах пачалося нацыянальнае адраджэньне і ўзьніклі нацыянальныя рухі. Нехта са славянаў вызваляўся ад германізацыі, як чэхі, нехта ад мусульманізацыі і туркізацыі, як сэрбы і баўгары, а нехта ад італізацыі, як харваты. У пачатку XIX стагодзьдзя ў Галіцыі, якая толькі 30-40 год пабыла ў складзе Аўстра-Вугоршчыны, ужо выходзілі тоўстыя літаратурныя часопісы на ўкраінскай мове. Дык вось для мяне амаль неаспрэчным ёсьць тое, што каб яшчэ 20-30 год у Прусіі, дык менавіта прадстаўнікі Беластоцкай Радзіны маглі б стацца пачынальнікамі нацыянальнага руху і нацыянальнага адраджэньня ў Беларусі. Бо ім бы не заміналі ні Польшча ні Расея.

Сяргей Абламейка, Прага