Гутарка зь Вячаславам Вярэнічам

Аўтар і вядучы Сяргей Абламейка

Месяц таму мне давялося браць удзел у адной з навуковых канфэрэнцыяў у Польшчы, прысьвечаных 1918 году ў гісторыі польскага народу і суседніх краінаў.

Адзін з дакладаў быў прысьвечаны спрэчцы за Вільню паміж палякамі і летувісамі. Аўтар вельмі пранікнёна і патэтычна абураўся некаторымі дзеяньнямі летувісаў, накіраванымі на захоп «чыста польскага гораду», якім тады была Вільня.

Пасьля дакладу я ўзяў слова і сказаў, што ў Беларусі існуюць іншыя погляды на пытаньне Вільні. А менавіта, што пытаньне Вільні — гэта ня толькі пытаньне самога гораду, але і ўсяго рэгіёну Віленшчыны, які ў пачатку ХХ стагодзьдзя быў заселены беларускаю большасьцяй. У пацьверджаньне я спаслаўся на дадзеныя расейскага перапісу 1897 году і на вынікі перапісу, які ў 1916 годзе правялі на Віленшчыне нямецкія акупацыйныя ўлады. Немцы пасьля свайго перапісу, высьветліўшы, што большасьць жыхароў Віленшчыны гаворыць па-беларуску, пачалі актыўна падтрымліваць беларускае школьніцтва, у выніку чаго віленскія беларусы патрапілі адчыніць у рэгіёне некалькі дзясяткаў школаў.

У адказ на маю рэпліку, пасьля фрагмэнту здранцьвелае цішыні ў залі, аўтар рэфэрату сказаў, што ня ўсё так проста, што мова народу ў дадзеным выпадку ня мае значэньня, галоўнае тут - самасьвядомасьць. А яна якраз у большасьці жыхароў Віленшчыны была тады альбо польскаю, альбо ўвогуле неакрэсьленаю, як у палешукоў на Палесьсі.

Пасьля канфэрэнцыі я зьняў, нарэшце, з паліцы кніжку Пятра Эбэрхардта «Przemiany narodowosciowe na Bialorusi» і прачытаў яе.

Мэтадалёгія польскага дэмографа не выглядае беззаганнай. Калі ён піша пра Віленшчыну, дык абмяжоўваецца толькі кароткаю згадкаю пра нямецкі перапіс 1916 году, кажучы, што весткі аб ім фрагмэнтарныя і кепска захаваныя, дык дзеля гэтага ён угрунтуе свой досьлед на выніках польскіх перапісаў 1919, 1921 і наступных гадоў. Падчас тых перапісаў католікаў амаль аўтаматычна запісвалі да палякаў. Дзеля гэтага ці не ва ўсіх заходнебеларускіх гарадох палякаў было ад паловы да двух трацінаў насельніцтва. Проста дзіву даесься — дзе яны падзеліся сёньня, тыя 77% лідзкіх палякаў, па 69% валожынскіх і стаўпецкіх, па 42% баранавіцкіх і вілейскіх палякаў і г.д.?

Але, прачытаўшы кнігу да канца, я задумаўся і над пытаньнем іншым, а менавіта - наколькі апраўдана даводзіць перакананым людзям, што яны не палякі?

Гэта складаная праблема. З аднаго боку, існуе нейкая аб’ектыўная рэальнасьць у форме этнасу. Этнаграфія - навука дакладная. Побыт, адзеньне, прылады працы, форма пабудоваў, фальклёр, антрапалягічнае аблічча, мова - досыць пераканаўчыя прыкметы. Палякі ж у адказ троху недарэчна кажуць, што галоўнае - самасьвядомасьць. І, як ні дзіўна, ім таксама цяжка запярэчыць. Адзінае, што самасьвядомасьць - рэч суб’ектыўная. Яна можа мяняцца. Тыповы прыклад - лёс трох братоў Іваноўскіх. Этнас - матэрыя больш трывалая і акрэсьленая.

У прынцыпе ў гэтай спрэчцы абодва бакі могуць заставацца пры сваіх поглядах, не патрабуючы знайсьці нейкі адзін, кампрамісны. Але насамрэч гэтых двух поглядаў ня йснуе. Беларуская дзяржава і за саветамі, і за Шушкевічам, і за Лукашэнкам прызнавала і прызнае беларускіх палякаў і іх «калегаў» на Віленшчыне стопрацэнтнымі палякамі, гэта значыць, акцэптуе польскі погляд на праблему.

Я вырашыў запрасіць да гутаркі аб паляках Віленшчыны Вячаслава Вярэніча, які як соцыялінгвіст шмат гадоў дасьледаваў польскія гаворкі Віленшчыны, за што ён нават абраны членам-карэспандэнтам Польскае Акадэміі навук.

ххх

С.А. - Каб пачынаць гаворку аб моўнай сытуацыі на Віленшчыне, трэба спачатку зьвярнуцца да вытокаў гэтай сытуацыі, да этнічнай гісторыі Віленшчыны. І тут цікава паслухаць думку спэцыяліста, які шмат гадоў прысьвяціў вывучэньню моўнай сытуацыі ў Віленскім рэгіёне. Калі ласка, Вам слова, Вячаслаў Лявонцевіч.

В.В. - Ёсьць сьведчаньні гісторыкаў, этнографаў, моваведаў з XIV стагодзьдзя, якія гаворацуь пра тое, што ў XIV стагодзьдзі балцка-славянская мяжа, альбо скажам па-цяперашняму, літоўска-беларуская мяжа, пасьведчаная, праходзіла па такой лініі - Браслаў—Паставы—Нарач, далей па нёманскай Бярэзіне і да Чорнай Ганьчы на гэтай тэрыторыі, па Нёмане. Вось гэта была мяжа, па заходні і паўночны бок якой жылі кампактна балты, а па ўсходні і паўднёвы бок - славяне, а дакладней, па-цяперашняму, беларусы.

На падставе чаго гэтыя сьведчаньні даюцца? Па-першае, да гэтага часу захаваліся назвы мясцовасьцяў, якія па той бок маюць тыпова літоўскія назвы, асабліва суфіксы. Па-другое, вы ведаеце, што Літва была паганскаю і хрышчэньне прыняла ў канцы XIV стагодзьдзя, а вера хрысьціянская яшчэ і не адразу ўкаранілася. Дык вось па гэтай лініі праходзіць яшчэ падзел насельніцтва на праваслаўных і католікаў. Па ўсходні і паўднёвы бок гэтай мяжы - насельніцтва ў асноўным праваслаўнае, па той бок - у асноўным насельніцтва каталіцкае. Хоць зразумела і дыфузія ішла па гэтай мяжы. Ну і калі дасьледаваць, скажам, з этнагарафічнага пункту гледжаньня, ну вось як Вы казалі, форму пабудоў, традыцыі, фальклёрныя матэрыялы і гэтак далей, дык яны таксама пакідаюць сьляды вось гэтай самай мяжы.

Але на працягу вякоў ішла пастаянная славянізацыя балтаў. Вось калі яны займалі тэрыторыю па Прыпяць, па Дняпро, дык паступова яна станавілася славянскаю. На нашай тэрыторыі прымалі яны тую мову, тыя гаворкі, якія належаць да цяперашніх беларусаў. Іх славянізацыя праходзіла праз беларусізацыю, рутэнізацыю як яе называлі немцы. І паступова яна пасоўвалася на паўночны захад і дайшла да Вільні.

Зразумела, што ў Вялікім Княстве Літоўскім Вільня была сталіцаю, а паколькі мова была «заходнеруская», паколькі колы княжацкія былі зьмешанымі, дык у гэтай Вільні былі ня толькі карэнныя жмудзіны, цяперашнія літоўцы, але было і шмат людзей з гэтай часткі Вялікага Княства Літоўскага, з рускіх земляў. І паступова, як адміністрацыйны, культурны, гандлёвы і гаспадарчы цэнтар, Вільня як бы праменявала, уздзейнічала на навакольныя вёскі. Таму паступова (трэба зазначыць гэта) насельніцтва літоўскага паходжаньня прымала вось гэтую мову. Вышэйшыя слаі, чыноўнікі ў горадзе, багатая шляхта, яны ўспрымалі і польскую мову, але асноўная частка насельніцтва - сяляне, дробная шляхта, - яны ўспрымалі мову суседзяў, гэта значыць, беларускую мову. Вось такім чынам гэты край паступова славянізаваўся. Хаця нельга гаварыць, што гэтая славянізацыя Віленшчыны прайшла гладка, ўсюды. Яна ішла такімі астравамі. Таму да гэтага часу, скажам, каля Шальчынінкай, Салечнікаў, як іх называлі, каля Пабрадзе, каля Швянчоніса, якія называюць Падбродзьдзе і Сьвянцяны, да апошняга часу, да 30-40-50-х гадоў захаваліся літоўскія астраўкі, альбо ў нас, у Астравецкім раёне, такія вёскі, як Гервяты, Рымдзюны і іншыя. Гэта літоўскія астраўкі. Яны сьведчаць аб тым, што ня ўсюды прайшла славянізацыя, што былі яшчэ і літоўскія вёскі.

Вось калі гаварыць пра Віленшчыну. Быў такі дасьледнік, Казімеж Мэшыньскі. Альбо Леон Васілеўскі. Яны пісалі, што на гэтай тэрыторыі не было такой цьвёрдай этнічнай, моўнай сьвядомасьці, што яна, часам, мянялася двойчы на працягу аднаго пакаленьня. Так было. Гэта, дарэчы, назіраецца яшчэ й да гэтага часу.

Таму цяпер на тэрыторыі Віленшчыны мы сустракаем літоўскае насельніцтва ў меншасьці, сутракаем насельніцтва польскае ў большасьці, якое пішацца палякамі, але гэтае насельніцтва наштодзень, дома, у рабочай абстаноўцы гаворыць па-просту, як яны кажуць, альбо па-беларуску, як бы ў нас сказалі, на беларускіх гаворках. І тыя, хто лічыў і лічыць сябе літоўцамі, і тыя, хто лічыў і лічыць сябе палякамі, і тыя, хто лічыць сябе беларусамі - гэта карэннае насельніцтва.

Калі я дасьледаваў Віленшчыну на пачатку 60-х гадоў, калі яшчэ не пайшла такая палітыка, якая ўкараняла нацыянальную сьвядомасьць, з аднаго боку літоўскую, з іншага польскую, з трэцяга, скажам, рускую і г. д., мяне зьдзіўляла карціна вельмі нармальнага суіснаваньня гэтых людзей. Яны маглі лёгка пераходзіць з адной мовы на другую ў залежнасьці ад сытуацыі. Вось, скажам, едзе моладзь у цягніку - я назіраў і запісваў нават - вось гавораць яны па-польску. Раптам адзін успомніў нешта, сказаў фразу па-беларуску, і тут жа ўсе перайшлі на беларускую. Нехта падыйшоў, папытаўся па-літоўску - яны адказалі па-літоўску. Гэта было характэрным для гэтага краю.

С.А. - Давайце мы расставім усё па палічках. Як вынікае з кніжак і як я разумею, на сёньняшні дзень існуе некалькі падыходаў да этналінгвістычнай, да моўнай сытуацыі на Віленшчыне. Існуе традыцыйны польскі погляд, распаўсюджаны сёньня ў польскай навуцы і грамадзкай думцы, у польскай гістарыяграфіі. Коратка ён выглядае так. З пачатку XIX стагодзьдзя мясцовае насельніцтва прыняло польскую сьвядомасьць, сталася палякамі і стала актыўна адаптоўваць польскую мову. Такім чынам, паводле польскай канцэпцыі, з пачатку XIX стагодзьдзя паміж беларусамі і летувісамі існуе польская падушка.

З другога боку сучасная летувіская навука піша, што жыхары Віленшчыны яшчэ ў XIX стагодзьдзі актыўна ўспрымалі беларускую мову, але з пункту гледжаньня этнічнага паходжаньня яны былі і заставаліся балтамі.

І, натуральна, існуе погляд беларускі, патрыятычны. Паводле яго — гэта беларускае насельніцтва, перамешанае зь летувіскім, якое існуе там вельмі даўно. У гэтай сувязі адэпты беларускага погляду згадваюць Крывы Горад-Вільню XII-XIII стагодзьдзя, тое, што там палачане хавалі сваіх князёў, згадваюць вынікі раскопак польскіх архэолягаў Галубовічаў у 20-я гады нашага стагодзьдзя са славянскімі старажытнасьцямі ў Вільні, згадваюць крывіцкую этнаграфію на Віленшчыне і наяўнасьць там аўтэнтычнага беларускага фальклёру, кажуць пра масавы пераход у каталіцтва лацінскага абраду тамтэйшых уніятаў у канцы XVIII - пачатку XIX стагодзьдзяў, і кажуць, што гэта тэрыторыя беларуская з украпленьнямі літоўцаў, дыфузная тэрыторыя, але нашае насельніцтва там існуе вельмі даўно. Прынамсі, не з XIX стагодзьдзя. Адэпты беларускага погляду адмаўляюць як гвалтоўную палянізацыю, гэтак і ўнутраную эміграцыю беларускага насельніцтва, ягоныя ўцёкі ад расейскага хамства, чым у XIX- пачатку XX стагодзьдзяў, уласна, і была добраахвотная палянізацыя былых уніятаў. У нас называюць віленскіх палякаў касьцельнымі палякамі, маючы на ўвазе іх палянізацыю праз касьцёл.

У нас таксама кажуць, што з пункту гледжаньня беларускага этнагенэзу, балт, які перайшоў на беларускую мову - гэта нармальны беларус.

Які з гэтых трох падыходаў Вы падтрымаеце?

В.В. - Калі глядзець на гідранімію і на тапанімію, дык усё-ткі тая мяжа, пра якую я гаварыў, мяжа пасьведчаная гісторыкамі, этнографамі, лінгвістамі, балта-славянская мяжа XIV стагодзьдзя - сёньня зьяўляецца актуальнаю.

Я шмат хадзіў па Віленшчыне, на тэрыторыі цяперашняй Літвы, вакол Вільнюса, ведаю гэтыя месцы. Я ня мог бы падтрымаць думку, што там спакон вякоў жылі славяне. Тое, што вельмі рана, ад пачатку ўтварэньня Вялікага Княства Літоўскага, там былі вельмі моцныя заходнерускія ўплывы, што там былі і князі і мяшчане - гэта факт. Мова заходнеруская, як цяпер кажуць — беларуская, пачала пранікаць туды вельмі рана і што Вільня была цэнтрам гэтага - гэта, безумоўна, так...

С.А. - Вячаслаў Лявоньцевіч, дык Вы падзяляеце падыходы літоўцаў што да часу пачаткаў славянізацыі на Віленшчыне? Літоўцы пішуць, што яшчэ ў пачатку XIX стагодзьдзя Віленшчына гаварыла па-літоўску. Вось у чым справа. Мне здаецца, што Вы якраз прызнаеце, што працэс славянізацыі Віленшчыны пачаўся значна раней за XIX стагодзьдзе...

В.В. - Значна... Значна раней, значна раней... Разумееце... Трэба сказаць, што нельга ўяўляць сабе тэрыторыю усёй шырока зразуметай Віленшчыны як кампактную ў моўным дачыненьні тэрыторыю. Яна хутчэй уяўляла сабой астраўкі. Астраўкі балцкія захаваліся, нават, да пачатку ХХ стагодзьдзя. На тэрыторыі Гарадзенскае вобласьці літоўскія дасьледнікі нават у савецкі час знаходзілі яшчэ астраўкі літоўскіх гаворак.

Тое, што пасьведчаная мяжа XIV стагодзьдзя была мяжою балтаў і славянаў - гэта безумоўна. Тое, што ішла спачатку беларусізацыя, а потым ужо палянізацыя сялянства - гэта, безумоўна, так...

С.А. - Давайце зараз пагаворым пра польскую мову Віленшчыны. Вы як соцыялінгвіст, які доўгія гады вывучаў Віленшчыну, што Вы можаце сказаць - як польская мова выглядае там сёньня, ці моцна яна адрозьніваецца ад польскае мовы ў Польшчы? Ці існуе польскі фальклёр на Віленшчыне?

В.В. - На ўсходніх тэрыторыях, якія ў польскай літаратуры было прынята называць Крэсы Всходне - усходняя перыфэрыя, тэрыторыя за граніцамі этнічнай Польшчы, - паўстала і існуе два асноўных пэрыфэрыйных дыялекты: паўднёва-ўсходні на ўкраінскім субстраце, які ўзьнік значна раней, і паўночна-ўсходні, які ўзьнік на тэрыторыі Беларусі, Літвы і частцы Латвіі, у Латгаліі цяперашняй. Яны вельмі моцна адрозьніваюцца. Таму што ў адным выпадку асноваю зьяўлялася ўкраінская мова, а ў другім - беларуская мова. Менавіта беларуская. Польскія гаворкі ёсьць на Беларусі, у Літве і ў Латгаліі, але ўвесь гэты польскі дыялект мае ў сваёй аснове галоўны ўплыў - беларускі. Таму што беларуская мова была афіцыйнаю моваю Вялікага Княства Літоўскага, і гэта, апрача таго, яшчэ раз пацьвярджае, што славянізацыя балтаў ішла празь беларусізацыю.

І мы, і польскія дасьледнікі адзначаюць, што ў паўночна-ўсходнім дыялекце польскай мовы ёсьць аснова - беларуская, вельмі многа ўплываў літоўскіх (яны ж ёсць, дарэчы, і ў беларускай мове), ну і падставаю гэтай мовы зьяўляўся ня польскі этнічны, кантынэнтальны дыялект, як мазавецкі, вялікапольскі і г.д., а менавіта літаратурная, агульнапольская мова. Яна была асноваю, якая ўспрымалася. А паколькі прымалі яе людзі, для якіх роднаю была беларуская мова — бо літоўскія князі і шляхта таксама яе ведалі — дык галоўным уплывам, які напластаваўся ў гэтай мове, быў беларускі.

Паўночна-ўсходні варыянт польскай мовы, так званая пальшчызна літэвска, якая была моваю Міцкевіча, Ожэшковай, Яна Ходзькі і іншых, яна зьяўляецца літаратурным варыянтам, а народныя гаворкі, якія паўставалі ў шляхецкіх засьценках, ваколіцах, асабліва з другой паловы XIX стагодзьдзя, мелі яшчэ большы ўплыў беларускі. А трэба сказаць, што асноўная палянізацыя пачалася пасьля скасаваньня прыгону, калі селянін адчуў сябе свабодным і захацеў быць чалавекам пісьменным і гаварыць ня горш, чым паны, як, дарэчы, цяпер сытуацыя ў Беларусі і з расейскай мовай... Так што гэты варыянт мовы моцна адрозьніваецца і мае сваю спэцыфіку.

С.А. - Дык існуе польскі фальклёр на Віленшчыне ці не? Напрыклад, нейкія абрадавыя песьні?

В.В. - Даўняга фальклёру, такога вось традыцыйнага, як у беларусаў, альбо ў літоўцаў ці ў палякаў на тэрыторыі этнічнай Польшчы, там ня йснуе. Але нейкі польскі фальклёр на Віленшчыне існуе. Гэта песьні з цыклю меласа. Такія, якія адбіваюць жыцьцё... ну... недзе XIX стагодзьдзя. Іх ёсьць шмат. Мы запісалі іх больш 30. Але гэта не традыцыйныя, ня даўнія песьні, характэрныя для карэнных этнасаў Літвы, Беларусі альбо самой Польшчы.

С.А. - Такім чынам, мы можам прызнаць гэтых людзей палякамі, бо асноўны вызначальны фактар сёньня - гэта іхная сьвядомасьць. Нельга чалавека, перакананага ў тым, што ён паляк, сёньня гвалціць і даводзіць яму, што ён не паляк. Але, тым ня менш, мы павінны ведаць нацыянальныя вытокі сёньняшняга насельніцтва Віленшчыны і не забываць аб гэтым.

В.В. - Безумоўна, так. Я таксама лічу, што сьвядомасьць чалавека і ягоныя перакананьні ў тым, што ён належыць да таго ці іншага культурнага асяродзьдзя, ну... можа сьведчыць і пра ягоную прыналежнасьць нацыянальную. Скажам, цяпер. Гэта справа гэтых людзей.

Калі ж гаварыць пра карані, пра тое, што адкуль паходзіць, дык я б сказаў, што гэтая тэрыторыя, пра якую мы гаворым, перш за ўсё балцкая, у значнай меры беларуская (у сёньняшнім значэньні), і толькі ўжо трэцяя ступень, трэцяе напластаваньне - гэта пераход да польскай мовы.

Гэтаму дапамагала рымска-каталіцкая рэлігія. Трэба сказаць, што яшчэ да сёньняшняга дня існуе перакананьне, што каталіцкая вера - гэта польская вера, а праваслаўная - руская. Там і сьвяты так называюць. Мы запісвалі, дык кажуць, што вось зараз рускі Вялікдзень, а польскі ўжо быў два тыдні таму. Яшчэ адной з прычынаў масавай палянізацыі сялянаў на тэрыторыі цяперашняе Літвы і беларускім сумежжы было скасаваньне Уніі. Многія сяляне, каб пазьбегнуць пераходу ў Праваслаўе, прымалі каталіцкую веру і запісваліся палякамі. Ну а католікі рабіліся палякамі яшчэ хутчэй.

С.А. - Вячаслаў Лявонцевіч, ці зьвярнулі Вы падчас сваіх дасьледаваньняў польскіх гаворак ВІленшчыны ўвагу на акцэнталёгію? Ці заўважылі Вы, што гэтая польская мова моцна адрозьніваецца сваім гучаньнем ад польскай мовы цэнтральнай Польшчы?

В.В. - Безумоўна. Я Вам скажу больш. Дасьледчыкі вывучалі мову Яна Ходзькі. Быў такі Барэйка-Ходзька, пісьменьнік і актыўны дзяяч, жыў з канца XVIII-га да пачатку XIX стагодзьдзя. Дык вось у ягонай польскай мове, на якой ён пісаў, варыянце тае пальшчызны літэвскай, аснову, асноўныя формы і асноўныя ўплывы, якія закранаюць ня толькі лексыку, але і граматычныя формы і сынтаксіс - гэта беларускія ўплывы, беларуская аснова. Гэта даказалі польскія дасьледнікі.

А што датычыць гаворак польскіх на Віленшчыне, дык і ў граматыцы, і ў марфалёгіі, і ў словаўтварэньні, і ў сынтаксе яны маюць абсалютна выразныя ўплывы беларускія, і троху літоўскія.

Дарэчы, на Ковеншчыне захоўваюцца польскія гаворкі - некалі там быў даволі вялікі польскі востраў, - якія даволі актыўна пераходзяць у літоўскія. Старыя захоўваюць яшчэ польскую мову і сьвядомасьць, а моладзь ужо запісваецца літоўцамі. Гэта яшчэ раз пацьвярджае тую няўстойлівасьць на зьмешаных этнічна і культурна тэрыторыях, якой зьяўляецца і Віленшчына.

С.А. - На заканчэньне, я хацеў бы нагадаць выказваньне аднаго польскага прафэсара, імя якога зараз ня памятаю. Пішучы пра мову Адма Міцкевіча, ён выказаўся так: Міцкевіч зьбеларусіў польскую мову самым грубым чынам і тым самым узвысіў яе да нябёс...

В.В. - Правільна. Я Вам яшчэ скажу, што калі Міцкевіч жыў, дык яго часта польскія крытыкі папракалі якраз у тым, што ён псуе польскую мову правінцыяналізмамі «літоўскімі», і адказваючы ім яшчэ ў маладосьці ён напісаў верш-пародыю “Еx egi munimentum”, дзе напісаў, што няважна, што пра яго думаюць польскія крытыкі, важна што яго чытае моладзь у Літве. І вось як Міцкевіч уяўляў сабе гэтую Літву?

Бо ад Понарскіх гур
І Ковна цемных вуд
Шэжысён славы мунт
Аж за Прыпяці бруд

І гэта ён называў Літвой. Ад Панарскіх гораў каля Вільнюса і ад цёмных водаў Каўнаса аж за Прыпяць. Вось гэта тое, што ва ўяўленьні Міцкевіча было Літвой. Ён напісаў, што калі мяне ведаюць і цэняць тут, дык менавіта гэта для мяне важна.

ххх

Вось такая ў нас зь Вячаславам Вярэнічам адбылася гутарка. У прынцыпе ён не сказаў нічога новага. Ён проста пацьвердзіў сёньняшнія рэаліі на Віленшчыне і ў Беларусі. І таксама выклаў досыць беларускі погляд на праблему. Прынамсі не адмаўляў, што віленскія палякі ў побыце карыстаюцца беларускаю мовай.

Вельмі важна, што такі аўтарытэтны навуковец заявіў, што на Віленшчыне адсутнічае польскі фальклёр. Гэта хоць нейкая нам сатысфакцыя. Так званы паўночна-ўсходні польскі дыялект, які распаўсюджаны на Віленшчыне, Гарадзеншчыне і ў Латгаліі, сказаў спадар Вярэніч, угрунтаваны на беларускай аснове, а вытокі ягоныя ня ў нейкім прыродным польскім дыялекце, але ў польскай літаратурнай мове. Іншымі словамі, штучны такі наватвор. Мы ўсе пра гэта ведаем. Але што з таго?

Некалькі разоў Вячаслаў Вярэніч згадваў вызначаную навукоўцамі мяжу XIV стагодзьдзя паміж балтамі і славянамі. Як на маю думку, дык якая розьніца, дзе была тая мяжа ў канкрэтным стагодзьдзі. Быў час, калі нават на Смаленшчыне жылі адны балты. У прынцыпе, так званая славянізацыя балтаў - нішто іншае як этнагенэз беларусаў. Наіўна сьцьвярджаць, што Віленшчына ў пачатку другога тысячагодзьдзя была балцкаю. Некалькі стагодзьдзяў раней цэлая тэрыторыя Беларусі была такою. Адкуль браць адлік?

У пачатку перадачы я ўжо казаў, што беларусы і палякі маюць супрацьлеглыя погляды на праблему беларускіх палякаў на Віленшчыне і Гарадзеншчыне. Прызнаньне таго факту, што вырашальнаю для вызначэньня нацыянальнасьці зьяўляецца самасьвядомасьць, як ні круці, гэта польскі погляд на праблему. А якім мог бы быць сёньня беларускі погляд? Рэальны погляд?

Выглядае, што тут трэба весьці мову пра стратэгію. Погляды ў нас нармальныя. Нават, у навукоўцаў старой школы. Іх толькі што цудоўна выклаў замежны член-карэспандэнт польскай Акадэміі Навук Вячаслаў Вярэніч.

Адказ тут, на маю думку, мог бы быць такім. Палякі Віленшчыны і Гарадзеншчыны - гэта вяскоўцы, сяляне. А сялянам уласьцівы канфармізм. Згадайма, як заключэньне Берасьцейскае Уніі ня выклікала ніякіх пратэстаў на вёсцы. Троху пабунтавалі мяшчане, дый тыя не адразу і нядоўга.

Палянізацыя XIX стагодзьдзя была уцёкамі ад расейшчыны ў Беларусі з аднаго боку, і перайманьнем панскіх звычак - з другога. Селянін ніколі ня быў самастойным у сваім выбары, ён заўсёды ішоў за нечыім прыкладам. Затое ён быў вельмі прагматычным. У XIX стагодзьдзі сталіца Краю - Вільня - гаварыла па-польску, чаму ж віленскі селянін-беларус мусіў адстойваць сваю простую мову?

Беларушчына не пасьпела стаць прывабнаю і прэстыжнаю, ёй не далі такою стаць. І гэта - вынік вельмі сур’ёзнага змаганьня суперных нацыяў у нашым краі. Змаганьне паміж нацыямі і дзяржавамі ніколі не бывае высакародным і інтэлігентным. Нацыі і дзяржавы хцівыя, драпежныя і агрэсіўныя. Адхоплівае кожны столькі, колькі можа.

Беларусы патрапілі захапіць найменш. Але тое-сёе яшчэ маюць. І мусяць даць рады хоць бы гэтаму. Бо гэта троху сьмешна і няўцямна назіраць тым жа палякам ці летувісам - зрусыфікаваная і абяскроўленая сялянская нацыя паміж Дняпром і Бугам, замест таго, каб дбаць пра тое, што мае, спрабуе яшчэ й давесьці палякам і летувісам, што Беласточчына і Віленшчына - спрадвечна беларускія абшары. А ёсьць жа яшчэ і Смаленшчына...

Добра, ведайма пра гэта. Тыя абшары сапраўды беларускія. Але нашто гаварыць пра гэта палякам, летувісам і расейцам?

Беларушчына яшчэ мусіць стацца прывабнаю, каб яе выбіраў беларускі ж селянін. Нават той, які ўжо жыве ў горадзе. У першым пакаленьні. І нават той, які ўжо пасьпеў запісаць сябе палякам.

Не даводзьма беларускім палякам, што яны беларусы! Можна, нават, даць ім у кожную вёску па польскай школе. Трэба проста стварыць у Горадні і Менску вышэйшую школу па-беларуску, і тыя палякі першымі загавораць на сваёй «простай» мове.

Некалі мне давялося гутарыць з адной жыхаркай вёскі Варашылкі на Мядзельшчыне. Яна лічыла сябе палячкаю. І ў пацьверджаньне таго факту, што іх вёска знаходзіцца на польскай тэрыторыі і што ейная мова ёсьць простаю польскаю моваю расказвала, як у 1939 годзе прыйшлі Саветы, і новыя ўлады вывесілі абвестку з запрашэньнем на гутарку. Яна сказала мне, што ў іх ніхто ня ведаў такога слова - «гутарка», маўляў гэта беларусы прынесьлі з усходу. А як жа ў вас гэта называлася, - запытаўся я. «Бяседа» - з гонарам адказала ўпэўненая ў сваёй польскасьці і ў польскасьці гэтага слова кабета... Гэты абсурд, вядома, цяжка трываць і з ім цяжка мірыцца. Але трэба.

Прыклад тых беларусаў, што ёсьць, павінен будзе стацца прывабным для астатніх насельнікаў краіны. І няважна, як мы гэтага даможамся.

Сяргей Абламейка, Прага