Праскі Акцэнт

Незалежная прэса і выбары.

Удзельнічаюць: галоўны рэдактар газэты “Рабочы” Віктар Івашкевіч і галоўны рэдактар газэты “Свободные новости” Аляксандар Уліцёнак.

(эфір 24.09.2000)

Аўтар і вядучы: Сяргей Навумчык

(Навумчык: ) “Хацеў бы распачаць нашую гутарку з канкрэтнай падзеі, якая адбылася на гэтым тыдні, і ў цэнтры якой апынуўся адзін з удзельнікаў нашай сёньняшняй дыскусіі. Віктар Івашкевіч, галоўны рэдактар газэты “Рабочы”, быў аштрафаваны на 13 тысячаў беларускіх рублёў за заклік да байкоту выбараў. Віктар, хаця 13 тысячаў – гэта палова, а то і ўвесь месячны заробак значнай часткі жыхароў Беларусі, але мяркую, Вы пагодзіцеся, што гэта ня тая сума, якой звычайна апэруюць суды ў дачыненьні да прэсы. Відаць, тут быў нейкі іншы сэнс. Што азначае гэты прысуд?”

(Івашкевіч: ) “У дадзеным выпадку галоўнае ня штраф, сапраўды, адносна бюджэту газэты, невялікі, а тое, што быў арыштаваны наклад коштам (калі толькі ўзяць друкарскія выдаткі) ў тысячы даляраў. Гэта першае, і другое, што яшчэ больш галоўнае, – суд пацьвердзіў правамоцнасьць таго, што райаддзелы міліцыі ўзялі на сабе функцыі папярэдняй цэнзуры. Што адбылося? Капітан міліцыі з раённага аддзяленьня прыйшоў у друкарню, паглядзеў газэту, і яму падалося, што там ёсьць парушэньне закону. І на гэтай падставе ён арыштоўвае наклад, арыштоўвае рэдактара газэты, арыштоўвае дырэктара друкарні, складае пратаколы і вязе ў суд, маўляў, суд вырашыць. Ну, суд мог нават апраўдаць. Але суд на нашую заяву, каб было разгледжанае дзеяньне міліцыі – даў адмову, ён пацьвердзіў правамоцнасьць такіх дзеяньняў. І такім чынам і пункт Канстытуцыі, і пункт Закону аб друку пра тое, што цэнзура недапушчальная, забароненая, – быў скасаваны. Па факце”.

(Навумчык: ) “Пытаньне да галоўнага рэдактара газэты “Свободные Новости” Аляксандра Ўліцёнка. Спадар Аляксандар, скажыце, ці адчуваеце Вы як галоўны рэдактар газэты, наяўнасьць нейкай палітычнай цэнзуры?”

(Уліцёнак: ) “Мы яе адчуваем у агульным псыхалягічным фоне, які склаўся вакол выбарчай кампаніі. Бо тое, што тычыцца Віктара, сёньня-заўтра можам атрымаць мы. Таму і прысутнічае псыхалягічная напружанасьць. Безумоўна, у гэтым сэнсе – так, адчуваем”.

(Навумчык: ) “Як бы вы сёньня ацанілі пазыцыю прэсы ў справе ўдзелу ці няўдзелу ў выбарах? Гаворка, найперш, пра недзяржаўную прэсу, бо стаўленьне Беларускай тэлерадыёкампаніі, ці “Советской Белоруссии”, ці “Рэспублікі” тут відавочныя, гэтак жа як і дзясяткаў абласных і раённых газэтаў, якія кантралююцца “вэртыкальлю”. А вось што тычыцца незележнай прэсы – ці назіраеце вы тут нейкія разыходжаньні ў падыходах, і калі так, у чым яны выяўляюцца?”

(Івашкевіч: ) “Я лічу, што нягледзячы на розныя меркаваньні галоўных рэдактараў адносна тактыкі выбарчай кампаніі, тактыкі апазыцыі, стаўленьне ўсіх незалежных газэтаў аднолькавае. Прыклад: я асабіста за тое, каб быў байкот выбараў, і нават уваходжу ў аргкамітэт у справе правядзеньня акцыяў. Але ж тым ня менш, як галоўны рэдактар, я мушу даваць меркаваньні і тых, хто за выбары. Сыходзячы з жаданьня чытачоў ведаць абодва пункты гледжаньня. Другі прыклад: Пётар Марцаў, рэдактар “Белорусской деловой газеты”, лічыць, што трэба ўдзельнічаць у выбарах і крытычна ставіцца да акцыі байкоту. Але ж тым ня менш, хаця і ў меншай ступені, ён таксама мусіць даваць матэрыялы пра пазыцыю тых, хто выступае за байкот выбараў. Розныя прапорцыі, але ж тым ня менш, і адзін, і другі пункт гледжаньня рэдактары газэтаў мусяць даваць. Вось гэта, я лічу, ёсьць пазыцыя незалежнай прэсы”.

(Уліцёнак: ) “У кожнага недзяржаўнага выданьня, ў асноўным, – свая аўдыторыя. Сацыялягічныя замеры пацьвярджаюць, што яна перасякаецца, але нязначна. Таму мы добра ведаем настроі тых, для каго пішам. Мы добра ведаем, што цікавіць нашых чытачоў. І таму ігнараваньне выбарчай тэматыкі выглядала б глупствам, бо мы не апраўдаем спадзяваньняў свёй аўдыторыі. Паводле гэтай жа парадаксальнай лёгікі, магчыма, такое ж самае глупства – байкот з боку больш радыкальна скіраваных рэдакцыяў у адносінах да іх больш радыкальных чытачоў. У сувязі з чым я лічу, што кожны піша пра выбары так, як ён думае, і як мяркуе ягоная чытацкая аўдыторыя. Мне здаецца, і тут я цалкам падзялаю меркаваньне свайго суразмоўцы, што ў нас няма такога кантраснага падзелу – тыя за выбары, тыя супраць выбараў, тыя за байкот, тыя – супраць байкоту. Ёсьць рознае стаўленьне да таго, у якой ступені пісаць пра сёньняшнія выбары. Я асабіста лічу, што гэтыя выбары даюць нам, журналістам, цудоўную магчымасьць прадэманстраваць чытачу, на што здольная наша ўлада, каб утрымацца.

Глядзіце, што адтрымліваецца: каб ня “левыя”, каб не ЛДПБ Гайдукевіча ды гэтых 60 зь нечым самаініцыятыўных дэмакратаў, дык па-ранейшаму быў бы затуманены ідэалягічны стэрэатып, быццам бы ўлада і Лукашэнка нікога не баяцца. Бо быццам бы, зноў жа, няма палітычных канкурэнтаў. Ого, яшчэ як баяцца! Не пабаяліся нават новага міжнароднага непрызнаньня, новай сваёй нелегітымнасьці. Пайшлі сёньня на такія вар’яцкія крокі, абы толькі ізаляваць сябе ад Грушавога, Юліі Чыгір, Ванінай, Злотнікава, Паганяйлы, Воўчака і іншых вядомых фігураў, гэтак бесцырымонна зьнятых з дыстанцыі. І гэта вельмі ўдзячнае поле для дасьледніцікай, добрай, выразнай эфэктыўнай працы журналістаў незалежнай прэсы”.

(Навумчык: ) “Беларуская дэмакратыя мае досьвед узаемадачыненьняў з прэсай пад час выбарчых кампаніяў, пачынаючы з 1989 году, калі адбываліся выбары ў народныя дэпутаты СССР. Потым былі выбары ў Вярхоўны Савет 12-га скліканьня ў 1990 годзе, прэзыдэнцкія выбары ў 1994-м, выбары ў Вярхоўны Савет 13 скліканьня ў 1995 годзе. Я папрасіў бы маіх суразмоўцаў прааналізаваць ступень доступу апазыцыйных партыяў да СМІ ў рэтраспэктыве навейшай гісторыі Беларусі”.

(Івашкевіч: ) “Калі аналізаваць выбарчую кампанію 1990 году, дык там не было ніякага доступу да СМІ наогул. Незалежнай прэсы не было, а дзяржаўная не давала самастойна выступаць, затое былі контрпрапагандысцкія артыкулы, якія сёньня б назвалі “чорным піярам”, кшталту “Пены на волне перестройкі” альбо “Эвалюцыі палітычнага невуцтва”. Тым ня менш, фракцыя БНФ была абраная, і Пазьняк у першым туры ўзяў больш за 50 % галасоў. Потым было пяць гадоў панаваньня на беларускай тэлевізіі апазыцыі БНФ, таму што трансьляваліся сэсіі Вярхоўнага Савету, і ў асноўным выступалі там прадстаўнікі апазыцыі. І ў 95-м, калі былі парлямэнцкія выбары, не кажучы ўжо пра прэзыдэнцкія ў 94-ым, нашмат большы быў доступ да СМІ, чым у 1990 годзе. І тым ня менш, тады, што тычыцца Народнага Фронту, масава ўсе кандыдаты праваліліся. Тут, я думаю, ключавым быў ня доступ да СМІ, а сытуацыя ў грамадзтве, з аднаго боку, і адчуваньне палітыкамі ў 90-ым годзе народных настроеў і пэўная разгубленасьць у 1995-м.

На сёньняшні дзень сытуацыя лепшая, чым была наогул. І ў 90-м, і ў 95-м. Таму што ёсьць недзяржаўныя сродкі масавай інфармацыі з меншымі накладамі, чым хацелася б, і гэтак далей, але яны – ёсьць. А з другога боку, нарэшце зноў апазыцыйны настрой ў грамадзтве робіцца падобным на той, які быў ў 90-м годзе ў дачыненьні да камуністаў – зараз у дачыненьні да рэжыму Лукашэнкі. Ізноў паміж апазыцыйнымі палітыкамі і народам пачынае ўсталёўвацца адчуваньне ўзаемаразуменьня. І таму я лічу, што і зараз, і ў наступным годзе сытуацыя для апазыцыйных палітыкаў у сэнсе інфармацыйным, у сэнсе настрояў грамадзтва – лепшая, чым калі-небудзь у навейшай гісторыі Беларусі”.

(Уліцёнак: ) “У пэўным сэнсе гісторыя паўтараецца. Магчыма, ня ўсе падзеляць маю думку, але нельга не заўважыць наступнае. У 94-95 гадох мы мелі пэўны пройгрыш радыкалаў. Радыкалаў з боку апазыцыйных палітыкаў. А вось лібэралы ад апазыцыі, напрыклад АГП, у тых вельмі складаных выпрабаваньнях здолелі выплыць. Тое ж самае, у пэўнай ступені, адбываецца і сёньня. Мне асабіста хацелася б, каб зноў нехта з апазыцыянэраў выплыў у новай сёньняшняй якасьці. Гэта што тычыцца кандыдатаў у дэпутаты.

А што да прэсы, дык хачу сказаць, што зусім невыпадкова менавіта тады, у 94-94 гадох, быў пік папулярнасьці незалежнае прэсы. У сувязі з чым не зусім згодны з Віктарам у тым пляне, што перамозе дэмакратычных кандыдатаў спрыяла агульная атмасфэра ў грамадзтве. Безумоўна, гэтая атмасфэра вельмі спрыяла іх прарыву ў парлямэнт, але адначасна я хачу сказаць, што тая ж грамадзская сытуацыя спрыяла росту накладаў незалежнай прэсы, і незалежная прэса скарыстала гэтую магчымасьць для раскруткі тых дэмакратаў, якія былі кандыдатамі ў дэпутаты тагачаснага Вярхоўнага Савету. Вось лічба: пік накладу “Свабодных новостей”, які, дарэчы, сёньня ніводным палітычным недзяржаўным выданьнем не пераўзыйдзены, тады быў 103 тысячы экзэмпляраў. Каля 100 тысячаў – амаль такі ж – быў вынік у “Свабоды”. І тыя людзі, якія перамаглі (Лукашэнка і ягоная кампанія) на тых выбарах, адчулі моц прэсы. І ўжо перад рэфэрэндумам яны здушылі гэтую самую незалежную прэсу. Што цікава – здушылі з дапамогаю тых жа журналістаў, якія некалі дапамагалі Лукашэнку прыйсьці да ўлады. І калі яны дапамагалі, яны тады вельмі моцна і гучна крычалі пра свабоду слова. А потым, калі самі зрабіліся міністрамі і рэдактарамі, заткнулі ёй, свабодзе, рот”.

(Навумчык: ) “Аляксандар, Вы выказалі даволі сур’ёзнае абвінавачаньне. Ці не маглі б Вы яго пэрсаніфікаваць?”

(Уліцёнак: ) “Я б не хацеў гэтага рабіць, я ня думаю, што справа ў пэрсонах. Справа ў агульных тэндэнцыях. Тэндэнцыі мне падаюцца больш важнымі. Дык вось, зараз гульня ўлады з прэсай зрабілася больш жорсткай. Але галоўнае можа нават і ня ў дрэнных, дурных яе правілах, а ў інэрцыі таго псыхалягічнага ўціску, які мэтадычна, штодзённа цісьне на журналістаў вось ужо пяць ці шэсьць гадоў. У нейкага, магчыма, і зьявілася, так бы мовіць, крытычная маса стомленасьці. Гэта не віна, а бяда журналістаў. Але ў цэлым, да гонару супрацоўнікаў недзяржаўных СМІ, яны здолелі захаваць сваю грамадзянскую пазыцыю і гэта выразна бачна практычна па ўсіх нашых беларускіх выданьнях”.

(Навумчык: ) “Я хацеў бы зьвярнуць вашую ўвагу на нядаўнюю дыскусію ў “Беларускай дзелавой газэце” паміж прадстаўніком “Хартыі-97” Андрэем Саньнікавым і журналістам, былым рэдактарам студыі “Палітыка” беларускага тэлебачаньня Леанідам Міндліным. Андрэй Саньнікаў заявіў, цытую: “Сёньня недзяржаўная прэса апраўдвае дзеяньні чыноўнікаў, якія ствараюць рэпрэсыўны рэжым. Незалежная прэса перастала быць апазыцыйнай. Абсалютна відавочна, што ў нашай сытуацыяй, дзе полюсы дастаткова акрэсьленыя, прэса паступова дрэйфуе ў бок улады. Яна яшчэ пакуль займае прамежкавую нішу, але ўсё больш і больш заўважальныя яе спробы гэтай уладзе дапамагчы”. Скажыце, а ці павінная прэса наогул абслугоўваць хай сабе і дэмакратычных палітыкаў, хай сабе і апазыцыйных палітыкаў, і хай сабе нават і ва ўмовах аўтарытарнага рэжыму? Можа быць, прэса проста павінная даваць аб’ектыўнае адлюстраваньне падзеяў?”

(Івашкевіч: ) “Я ня думаю, што ідзе дрэйф у накірунак шчыльнейшага супрацоўніцтва незалежнай прэсы з рэжымам, калі мець на ўвазе пэрсанальна Лукашэнку і бліжэйшае атачэньне. Я думаю, вось тут слушна было сказана, ёсьць крытычная маса стомленасьці. Усе журналісты незалежнай прэсы ёсьць людзі дэмакратычна настроеныя, па-эўрапейску арыентаваныя, якія б хацелі жыць як мінімум як у Чэхіі, лепш – як у Францыі ці Нямеччыне. Але яны ўсё чакаюць, чакаюць, калі гэта надыйдзе, калі ж апазыцыя возьме ўладу, калі ж яна зьменіць жыцьцё да лепшага, калі здарыцца ізноў надзея… А ўсё гэта не наступае. Адсюль пачынаецца крытычнае стаўленьне і нават злосьць на тых канкрэтных пэрсонаў апазыцыі, якія зараз яе ўзначальваюць. І адсюль бывае такі злобна-крытычны настрой. І фразы тыпу “слабая апазыцыя”, “разадраліся” і гэтак далей. І чаканьне – хто ж бы прыйшоў, можа, хто новы прыйдзе, які будзе лепшы?

А з другога боку, я памятаю, калі адбыліся першыя «Маршы свабоды» і за апошнія гады ўпершыню дзясяткі тысячаў людзей выйшли на вуліцы, якое было натхненьне, эйфарыя ва ўсёй незалежнай прэсе, якая абсалютна прыхільна і натхнёна пра гэта пісала. Але калі і гэта не прывяло да рэвалюцыі, калі пасьля маніфэстацыяў Лукашэнка як сядзеў, так і застаўся, зноў пайшла хваля незадавальненьня і крытычнае стаўленьне. Псыхалягічна гэта абсалютна зразумела.

З другога боку, журналіст не абавязаны ведаць усе тыя цяжкасьці і праблемы, якія маюць апазыцыйныя палітыкі, таму што ён не абавязаны ўваходзіць непасрэдна ў выканаўчыя ворганы палітычных партыяў. І ў дадзеным выпадку стаўленьне прэсы і выказваньне наконт апазыцыі – гэта ёсьць адлюстраваньне настрояў дэмакратычнай часткі грамадзства, якая то спадзяецца, то расчароўваецца ў апазыцыі, але ніяк ня можа стаць на бок ўлады. Гэта ў прынцыпе немагчыма. Я не ўяўляю сабе ніводнага рэдактара ці журналіста незалежнай прэсы, які б адчуваў псыхалягічную роднасьць з Шэйманам ці з тым жа Лукашэнкам. Таму ніякага супрацоўніцтва тут быць ня можа. Іншая справа, што некаторыя журналісты чакаюць, што можа быць з асяродкаў намэнклятуры выйдзе нейкі рэфарматар, нейкі беларускі Ельцын, які здолее павярнуць Беларусь у эўрапейскі накірунак”.

(Уліцёнак: ) “Ня так ўжо даўно, але неаднойчы паважаны мной Зянон Пазьняк абазваў незалежную прэсу прадажніцкай, створанай КГБ. І сёньняшняе абвінавачаньне шаноўнага спадара Саньнікава ў тым, што мы, так бы мовіць, дрэйфісты, гэта нешта адно і тое ж. У сувязі з чым мне згадваецца рэтраспэктыўны матыў хіба ці не дзесяцігадовай даўніны, калі па просьбе таго ж Пазьняка да мяне падыходзіў Вінцук Вячорка і прапаноўваў быць рэдактарам газэты “Свабода”. І я тады сказаў, што ведаеш, Вінцук, я вельмі паважаю вас, людзей, якія сталі піянэрамі ў справе дэмакратыі, у справе дэмакратычнай барацьбы, але хачу сказаць сумленна: я працаваў у двух партыйных выданьнях 12 гадоў. І я сёньня, калі пачаліся такія перамены, для сабе зрабіў выбар: я больш ніколі ня буду партыйным журналістам. Так, мы, людзі таго пакаленьня, усе выйшлі з аднаго партыйнага шыняля, у асноўным, маю на ўвазе журналісцкую брацьцю. Але тады, калі пачаліся перамены, шмат хто майго ўзросту, 40-45-гадовага, сказалі: ўсё, досыць, мы – за тое, каб быць незалежнай прэсай. Бо сутнасьць журналістыкі – у яе незалежнасці, у яе недзяржаўнасьці, адасобленасьці ад тых ці іншых грамадзскіх працэсаў.

Лёс апазыцыі і недзяржаўнай прэсы ў нашай шматпакутнай краіне зьнітаваны агульным прызнаньнем дэмакратычных каштоўнасьцяў і, калі хочаце, агульнай канчатковай мэтай. І мы быццам сіямскія блізьняты: мы вельмі залежныя адзін ад аднаго, незалежная прэса і незалежная апазыцыя. Мы гордыя, і тыя, і тыя, але нам так або інакш трэба ісьці па жыцьці разам. У гэтым сэнсе, прабачце мне за дзіцячую паралель: гэта мне нагадвае заўзятараў футбольнага клюбу, ці то “Дынама” менскага, ці то маскоўскага “Спартака”, ці то “Баварыі”. Мы, журналісты, у пэўным сэнсе – заўзятары, і за тое, каб наш клюб, гэта значыць, АГП, БНФ і гэтак далей, перамаглі, каб яны перамагалі, каб яны выглядалі дастойна. Але там і не здараюцца перамогі, мы крыўдуем, мы іх можам і ганіць, але мы ўсё роўна разумеем: гэта – нашая каманда, і нам за яе хварэць, нам зь ёй разам ісьці некуды далей.

Абвінавачваньне нас у кагэбэшнасьці, у дрэйфізме – гэта права людзей так меркаваць. А нашае права – рабіць так, як мы робім. І мне падаецца, што робім мы правільна. Мы працуем над стварэньнем сёньняшняй нармальнай журналістыкі. Эўрапейскай журналістыкі”.

Сяргей Навумчык, Прага