Праскі Акцэнт

Дэклярацыя дзяржаўнага сувэрэнітэту Беларусі 1990 году і ўтварэньне парлямэнцкай апазыцыі БНФ – у кантэксьце сёньняшняга дня

Удзельнічаюць: сустаршыня арганізацыйнага камітэту Ўсебеларускага зьезду за незалежнасьць паэт Генадзь Бураўкін і па тэлефоне з Варшавы – Старшыня парлямэнцкай апазыцыі БНФ ў Вярхоўным Савеце 12 скліканьня Зянон Пазьняк.

(эфір 23.07.2000)

Аўтар і вядучы: Сяргей Навумчык

(Навумчык: ) “27 ліпеня 90-га году Вярхоўны Савет Беларусі прыняў Дэклярацыю дзяржаўнага сувэрэнітэту Беларусі. У той жа самы дзень – дзесяць гадоў таму – было абвешчана пра стварэньне парлямэнцкай Апазыцыі БНФ.

Як ацэньваюць гэтыя падзеі нашыя сёньняшнія суразмоўцы?”

(Бураўкін: ) “Абедзьве гэтыя падзеі – яны безумоўна вызначальныя для сучаснае гісторыі. Калі казаць пра Дэклярацыю дзяржаўнага сувэрэнітэту, гэта быў дакумэнт, які вельмі канкрэтна й вельмі рэальна засьведчыў волю ды імкненьне беларусаў мець сваю нацыянальную дзяржаву. Дзякуючы абставінам, якія склаліся ў той час, і дзякуючы вельмі актыўнай, разумнай, як цяпер модна казаць – канструктыўнай апазыцыі, перш за ўсё Беларускаму Народнаму Фронту, гэта было легітымна, юрыдычна аформлена.

І ўжо сам гэты крок, безумоўна, застанецца ў гісторыі Беларусі (а я спадзяюся, што гісторыя будзе і доўгай, і дастаткова цікавай), застанецца назаўсёды.

Факт стварэньня апазыцыі ў Вярхоўным Савеце – гэта таксама сьведчыць пра тое, што ўжо ў той час здаровыя, дэмакратычныя сілы беларускае грамадзкасьці імкнуліся вывесьці нашую краіну на шлях дэмакратычнага разьвіцьця. Таму што ў кожнай краіне, цывілізаванай і дэмакратычнай, апазыцыя, якая ў парлямэнце існуе – гэта сам сабою зразумелы факт. Тады гэта было нязвыкла, і для многіх нашых людзей, можа, было ледзь ня нейкім патрасеньнем, – але гэта, зноў, жа, сьведчаньне таго, што ў Беларусі былі сілы, якія жадалі дэмакратычнага разьвіцьця, якія аддавалі ўсё, што маглі, Незалежнасьці Беларусі”.

(Пазьняк: ) “Тады гэта, я згодзен з Генадзем Мікалаявічам, было для тагачаснае грамадзкае сьвядомасьці вельмі нязвыкла. Але гэта было вельмі важна – засьведчыць, што камунізм ня мае аніякай пэрспэктывы. І Савецкі Саюз – таксама. І што пэрспэктыва – гэта незалежная Беларусь і дэмакратыя. І ёсьць сіла, якая за гэта змагаецца й можа ўзяць уладу. Дык вось, абвяшчэньне нацыянальнай ідэі як канструктыўнай і стваральнай сілы ў нашым грамадзтве, я лічу, было найбольш істотным і сталася найвялікшай падзеяй у той час. Прыняцьце Дэклярацыі – гэта быў першы этап аднаўленьня незалежнасьці Беларусі.

З другога боку, гэта была адная зь першых перамогаў Апазыцыі БНФ. Для мяне асабіста гэта было першае сур’ёзнае парлямэнцкае хрышчэньне. Бо цяпер, азіраючыся назад, я ацэньваю гэтую падзею, як і іншыя, пазьнейшыя, як цуд. Гэта здавалася неверагодным. І тым ня менш, тады гэта ўдалося ажыцьцявіць – стварыўшы стратэгію, стварыўшы тактыку, стварыўшы партытуру дзеяньняў.

На працягу двух дзён – а Дэклярацыя прымалася 26 й 27 ліпеня – удалося 25-ці дэпутатам Апазыцыі БНФ перамагчы больш як 300 камуністычных дэпутатаў. Гэта сапраўды неверагодна, але гэта ўдалося зрабіць – цалкам канструктыўна, лягічна, шляхам пабудовы адпаведных паводзінаў у Вярхоўным Савеце. Ну і, безумоўна, – дапамог Бог”.

(Навумчык: ) “Дарэчы, некалькі словаў пра магчымасьці ўплыву мяншыні на рашэньні бальшыні. Апазыцыя БНФ складала дзясятую частку парлямэнту – і дамаглася прыняцьця Дэклярацыі дзяржаўнага сувэрэнітэту.

Праз год, 25 жніўня 91-га, дэпутаты Апазыцыі БНФ дамагліся наданьня гэтаму дакумэнту статусу канстытуцыйнае сілы. Гэта значыць, проста кажучы, усе законы, якія супярэчылі прынцыпу незалежнасьці, гублялі юрыдычную моц.

Потым, на працягу 92-93-га году, дэпутатам Народнага Фронту ўдалося правесьці некаторыя свае законапраекты. На жаль, ня ўсе. Але менавіта гэтыя законы ляглі ў падмурак дзяржавы…

У сувязі з гэтым, як Вы лічыце, можа, маюць рацыю тыя, хто выступае за ўдзел апазыцыі ў цяперашніх парлямэнцкіх выбарах? Маўляў, хай у парлямэнце будзе хаця б дваццаць асобаў, ці толькі дзесяць – але яны паўплываюць на дэмакратызацыю Беларусі…”

(Пазьняк: ) “Дзеля гэтага патрэбныя дзьве рэчы. Па-першае, каб той парлямэнт, у які будуць выбіраць, меў бы гэткія ж паўнамоцтвы, як і Вярхоўны Савет 12-га скліканьня. І другое – трэба, каб быў прадстаўлены Народны Фронт, каб была Апазыцыя БНФ. Таму што мы ўжо мелі адную такую “апазыцыю” ў Вярхоўным Савеце 13-га скліканьня, якая ратыфікавала саюз з Расеяй, якая ратыфікавала зьнішчэньне Лукашэнкам бел-чырвона-белага сьцягу, гэта была толькі назва – “апазыцыя”.

У дадзеным выпадку прапануюцца выбары ў “кішэнковы” парлямэнт, “палату”, якая ня мае аніякіх паўнамоцтваў. Гэта прывядзе толькі да легітымізацыі рэжыму Лукашэнкі. І, фактычна, падыграе Маскве, якая імкнецца легітымізаваць рэжым у Беларусі, каб хутчэй правесьці інкарпарацыю”.

(Навумчык: ) “Вернемся да пачатку 90-х гадоў. Гэта быў час, калі на мапе сьвету паўсталі дзясяткі новых дзяржаваў – пятнаццаць на абшарах былога СССР, новыя краіны на мэсцы колішняй Югаславіі, Чэхаславакія распалася на дзьве краіны. У той жа самы час я памятаю, як і на сэсіі Вярхоўнага Савету, і ў кулюарах праціўнікі незалежнасьці Беларусі сьцьвярджалі, што “беларусаў у сьвеце ніхто не чакае, мы нікому не патрэбныя”. Такія ж заявы (“нас в Европе не ждут”) гучаць сёньня ад Лукашэнкі; пад “нас” разумеецца не прэзыдэнцкая адміністрацыя, а ўвесь беларускі народ…

Генадзь Мікалаявіч, Вы ў рангу Надзвычайнага й Паўнамоцнага амбасадара былі прадстаўніком Беларусі ў ААН… Як працэс аднаўленьня беларускае дзяржаўнасьці ўспрымаўся здалёк?”

(Бураўкін: ) “Гэта была радасьць. Паверце, гэта была радасьць усяго сьвету з тае прычыны, што народы, нацыі заваявалі права мець сваю дзяржаву, самім вырашаць свой лёс, самастойна ўваходзіць у сям’ю ўсясьветную. У сям’ю цывілізаванага чалавецтва. І калі ў нас і ва Ўкраіны – як сябраў ААН – і раней былі нейкія правы (хай няпоўныя, фармальныя), дык калі прыходзілі ў ААН, напрыклад, Малдова, Арменія (я ўжо не кажу пра балтыйскія краіны, якія са сьлязьмі на вачох вярталіся ва ўсясьветную сям’ю) – гэта было для мяне асабіста і эмацыйным узрушэньнем, і вялікім палітычным урокам.

Няпраўда, што нехта ў сьвеце – разумны, цывілізаваны – не разумее імкненьня народа да самастойнасьці, Боскага права народаў быць гаспадарамі свайго лёсу. І гэта я бачыў на свае вочы. Мяркую, што калі б вось тады ў залі ААН пабыло як мага болей беларусаў – беларусы б па-іншаму і разумелі б сваю Незалежнасьць, і па-іншаму б шанавалі яе і, даруйце, па-іншаму б за яе змагаліся”.

(Навумчык: ) “Гэта – у Нью-Ёрку. А што ў Маскве? Памятаеце, як ў ліпені 90-га году Старшыня Вярхоўнага Савету Мікалай Дземянцей прыехаў з Масквы і сказаў, што Гарбачоў прапанаваў усім рэспублікам прыступіць да распрацоўкі Дэклярацыі сувэрэнітэту. Ці не адыграла Масква менавіта на тым этапе нейкую станоўчую ролю?”

(Пазьняк: ) “Безумоўна, не. Гэта была тыповая імпэрская палітыка захаваньня СССР. Абвясьціць быццам бы сувэрэнітэт, але – фіктыўны, таму што Савецкі Саюз захоўваўся, гэта былі проста пустыя дэклярацыі, – і потым, на падставе гэтых “сувэрэнітэтаў” стварыць “новы Саюз”. Нам удалося выкарыстаць гэтую магчымасьць і стварыць сапраўдную Дэклярацыю, якая паўплывала на хаду гістарычных падзеяў.

Трэба сказаць, што намэнклятура ў Вярхоўным Савеце – камуністычная бальшыня – яна ўспрыняла абсалютна несур’ёзна заяву Гарбачова, разумеючы, што гэта проста гульня. Тым больш, што ў іхныя галовы не ўкладалася, як можа быць незалежная Беларусь са сваім войскам, са сваімі грашыма… Гэта проста было па-за межамі іхнае сьвядомасьці. Таму яны нават не жадалі сур’ёзна над гэтым працаваць. Але знайшліся людзі, якія паставіліся да гэтага сур’ёзна – і перамаглі”.

(Бураўкін: ) “Хацеў бы пагадзіцца зь Зянонам Станіслававічам, што сапраўды ў той час гэтыя падзеі ўспрымаліся як цуд, але справа ў тым, што цуд гэты быў чаканы й падрыхтаваны гісторыяй нашаю. І якая яна, намэнклятура, не была згуртаваная і маналітная, але ў ёй таксама былі людзі, якія калі не адкрыта, дык у душы разумелі некаторыя нацыянальныя памкненьні да дзяржаўнае самастойнасьці. Такія людзі былі.

На жаль – і гэта, зноў жа, нашая непрыемная беларуская асаблівасьць у параўнаньні з нашымі суседзямі, з літоўцамі, напрыклад, ды й з украінцамі – іх было значна меней у нас, але яны ўсё-ткі былі. І вось тое, пра што Зянон Станіслававіч казаў, што сыгнал з Масквы пра дэклярацыю ўспрыняўся несур’ёзна – гэта сапраўды так, шмат хто лічыў гэта за гульню. Але ў тым і справа, што для некаторых людзей, іх тады была мяншыня, гэта была не гульня, а сур’ёзна.

Тыя 25 чалавек, якія былі ў Вярхоўным Савеце, за імі была – і гісторыя, і самыя здаровыя, самыя разумныя сілы ў нашым грамадзтве. Нажаль, гэтыя сілы як тады, гэтак і цяпер, не дапускаюцца да рэальнае дзяржаўнае ўлады”.

(Навумчык: ) “Днямі мне давялося чытаць у артыкуле адной паважанай актывісткі сёньняшняй “аб’яднанай апазыцыі”, што “незалежнасьць прыйшла нечакана”. Магчыма, для кагосьці яна й была нечаканаю, але навогул гэта вельмі распаўсюджаная думка, што беларусы атрымалі сувэрэнітэт як падарунак зь нябёсаў. І больш за тое: што нават каб і не было намаганьняў беларускага грамадзтва, інтэлегенцыі, апазыцыі БНФ, – ўсё роўна, ў 91-м годзе Маскве адбыўся б путч, і камуністам нічога не заставалася б, як абвяшчаць незалежнасьць”.

(Пазьняк: ) “Гэта элемэнтарныя рэчы, і гісторыя даказвае адваротнае. І ў беларускай гісторыі было вельмі шмат такіх прыкладаў. І, у прыватнасьці, пад час дзейнасьці Вярхоўнага Савету 12-га скліканьня – калі ад аднаго чалавека залежала вельмі шмат.

Напрыклад, у 1995 годзе, калі апазыцыя выйграла, вельмі магутна выйграла барацьбу за недапушчэньне рэфэрэндуму, калі пайшла на галадоўку. Тады, калі былі ўведзеныя войскі ў парлямэнт, з раніцы была ўзбуджаная крымінальная справа паводле факту зьбіцьця дэпутатаў. Тады на раніцу было прымеркаванае паседжаньне Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету, было прынятае рашэньне ў стварэньні камісіі на Вярхоўным Савеце… Гэта быў бы канец для Лукашэнкі, не было б цяперашняй дыктатуры – калі б адзін чалавек, Старшыня Вярхоўнага Савету, проста не здрэйфіў.

Калі Прэзыдыюм Вярхоўнага Савету пайшоў у Дом ураду на паседжаньне, дык пабачыў, што будынак ачэплены войскамі, і іх саміх не пушчаюць. Ня трэба было баяцца – няхай бы Вярхоўны Савет разагналі; калі б разагналі – значыць ўсё. Рэфэрэндум гэты быў бы завалены, бо спачатку Вярхоўны Савет прагаласаваў супраць.

Часам падзеі, якія рыхтаваліся вялікай групаю людзей, патрабавалі шмат часу – канцэнтраваліся на адной асобе. І тут атрымлівалася фіяска. І ў Беларусі такіх прыкладаў шмат.

Калі б не было Апазыцыі БНФ у Вярхоўным Савеце – або калі б там была апазыцыя, якая не жадала б або ня здолела б змагацца, не паставіла б пытаньні Незалежнасьці, – дык нічога не было б. Сувэрэннай Беларусі мы б сёньня ня мелі.

А змагацца трэба пры любых абставінах. Нават калі ты – адзін, а перад табою – увесь сьвет. Але змагацца за ісьціну, за праўду, за жыцьцё трэба заўсёды, бо перамагае толькі той, хто змагаецца”.

(Навумчык: ) “Дарэчы, яшчэ адзін прыклад з найноўшай гісторыі: 19 верасьня 1991 на сэсіі ВС бел-чырвона-белы сьцяг і герб “Пагоня” былі зацьверджаныя ў якасьці дзяржаўных сымбаляў, што завецца, “голас у голас” – калі б хоць адным “за” было б менш, рашэньне б не прайшло”.

(Бураўкін: ) “Безумоўна: людзі і асобы граюць часам ня толькі важную, але й вызначальную ролю. І мы вось на тых падзеях 95-га году, тых страшных, жахлівых падзеях, якія адбыіся ў нашым парлямэнце, – мы гэта бачылі.

Я хацеў бы сказаць вось пра што. Гісторыя ідзе, падзеі напластоўваюцца адна на другую, але такія падзеі і такія людзі, якія тады выстаялі, – яны не павінныя забывацца. Мы мусім пра гэта памятаць ня толькі дзеля таго, каб аддаць належнае і мужнасьці, і палітычнай прадбачлівасьці, і разуменьню сытуацыі, але й дзеля таго, што разумець: у беларускай гісторыі заўсёды былі постаці, на якія варта азірацца, і якім варта выказаць сваю падзяку. Я думаю, што нават і ў нашых сёньняшніх падзеях часам мы на гэта забываемся. Нам ёсьць на каго азірацца, нам ёсьць у каго браць урокі”.

(Навумчык: ) “І, нарэшце – што лічаць нашыя суразмоўцы сёньня самым галоўным у справе захаваньня беларускае незалежнасьці?”

(Бураўкін: ) “Над сувэрэнітэтам, над нашай Незалежнасьцю занесены вельмі цяжкі меч. Бо вы паглядзіце, па якіх лініях ідзе гэтак званая “інтэграцыя”. Гадамі ня могуць вырашыць абсалютна лёгкія пытаньні мытных аспэктаў, – і як хутка вырашылі пытаньне вайсковае групоўкі, прычым на нашай, беларускай тэрыторыі! Паглядзіце, зноў жа, як непахісная, здавалася, пазыцыя пра тое, што ня можа быць у нас адзінага эмісійнага цэнтру – як яна цяпер зламалася ў апошнія дні… І ўжо згодныя нашыя кіраўнікі, каб у Маскве друкаваліся тыя грошы, якімі й беларусы будуць расплочвацца.

Хацеў бы падкрэсьліць, што ў нас ёсьць спадзяваньне, што дэмакратычныя сілы, разумныя сілы Расеі разумеюць нас, разумеюць беларусаў, і не павінныя пярэчыць нашаму імкненьню жыць самастойна. Але нахабныя імпэрскія шавіністычныя сілы Расеі, якія, на жаль, набіраюць моцы, усё вышэй уздымаюцца – яны нахабна захопліваюць нашую эканоміку. Яны хочуць паставіць, груба кажучы, перад фактам, што ўсё ўжо ў Беларусі падначалена Расеі, таму застаецца чыста фармальны акт – пра ўваходжаньне Беларусі ў Расею.

Нельга гэтага дапусьціць. Мы мусім зрабіць тое, што ў нашых сілах, каб усімі магчымымі, цывілізаванымі мэтадамі даказаць свайму народу, бліжэйшым суседзям, усяму сьвету, што няпраўда, быццам беларусы сьпяць і бачаць сябе ў складзе Расеі,.. няпраўда, што гэта воля й жаданьне беларускага народа…

Вы паглядзіце на такую адную толькі дэтальку: сярод гэтак званых “глашатаяў” і “салаўёў інтэграцыі” – там жа амаль няма этнічных беларусаў, прадстаўнікоў карэннае нацыі. Вы паглядзіце: усе гэтыя заметаліны – яны прышлыя, яны прыблуды на нашай зямлі, якія не жадаюць ані мовы нашай уведаць, ані гісторыю нашую адчуць і зразумець.

Гэта ўсё чужымі рукамі – але, даруйце, пры маўклівасьці многіх нашых людзей, такі ўжо характар, мэнталітэт у беларусаў, нас цягнуць і цягнуць туды, у Расею. І галоўная задача – адстаяць сваю Незалежнасьць.

Вось гэтаму будзе прысьвечаны Ўсебеларускі зьезд за Незалежнасьць, які адбудзецца 29 ліпеня, і я спадзяюся, што наш голас будзе пачуты ў сьвеце, і на наш голас адгукнецца беларуская душа”.

(Пазьняк: ) “Сэнс гісторыі ўсялякага народа – гэта стварыць незалежную дзяржаву. Усё XX стагодзьзе ў Беларусі было пад сьцягам стварэньня дзяржавы й Незалежнасьці. І вось я лічу, што тое, што на прыканцы стагодзьдзя неверагоднымі высілкамі і з Боскай дапамогаю ўдалося аднавіць Незалежнасьць Беларусі – гэта ёсьць найвялікшая падзея беларускае гісторыі XX стагодзьдзя. І тое, што мне ўдалося ў ёй паўдзельнічаць – я шчасьлівы.

Нават калі спыніцца толькі на гэтым, магу сабе сказаць, што пражыў жыцьцё не дарэмна. І думаю, усе мае калегі ў Вярхоўным Савеце, усе сябры Апазыцыі БНФ маюць права гэтак лічыць.

Але што трэба дзеля таго, каб захаваць і абараніць нашую Незалежнасьць?

Найперш, трэба ўсьвядоміць адну простую ісьціну – на працягу ўсёй гісторыі, і раней, і цяпер, і магчыма, у будучым, Масква, расейская імпэрыя імкнулася зьнішчыць нашую дзяржаву і зьнішчыць нашую нацыю. Абсалютна ня мае значэньня, хто будзе там ва ўладзе – ці цар, ці бальшавікі, ці дэмакраты, ці супэрдэмакраты – пакуль будзе існаваць гэтая імпэрыя, да гэтага часу будзе існаваць гэтая палітыка. Таму што Беларусь увесь час была ім у перашкоду, яна зьвязвала ім рукі. Калі б ня гэтая татальная пэрманэнтная вайна, мы былі б вялікай дзяржаваю. У нас было б як мінімум 30 мільёнаў жыхароў у краіне. І вось вынік гэтае барацьбы цяпер мы адчуваем гэтаксама. Гэта й цяперашні рэжым, гэта й закрыцьцё беларускіх школаў, гэта й Чарнобыль, гэта й дэмаграфічнае выраджэньне насельнікаў, гэта й захоп эканомікі, гэта захоп межаў і гэтак далей.

Ідзе і інфармацыйная вайна супраць Беларусі. Беларус паказваецца сумнеўнай асобаю, якой ня трэба ані мова, ані культура, які толькі імкнецца пайсьці ў ярмо, у гэтую крымінальную імпэрыю. Такая хлусьня ёсьць найвялікшай зьнявагаю нашае нацыі і нашага народа.

Але нічога ўжо не атрымаецца ў тых, хто прагне зьнішчыць нашую Незалежнасьць. Беларусь ёсьць і будзе вольнай дзяржаваю. І вось гэты Ўсебеларускі зьезд – гэта адзін з этапаў. Гэта духоўны этап, і гэта вельмі важна. Таму што, паўтаруся, у гісторыі і ў палітыцы перамагаў толькі той, хто базуецца на вялікай духоўнай ідэі.

Дык вось, я не сумняюся, што Бацькаўшчына нашая будзе вольнай і незалежнай, і дай толькі Бог, каб гэта было дасягнута меншымі ахвярамі.

Усе сродкі добрыя, усе сродкі прыдатныя, калі трэба бараніць сваё жыцьцё, сваіх жанчынаў, сваю сям’ю, сваю Незалежнасьць, і сваю будучыню. Гэта мы мусім памятаць. І калі нашая моладзь будзе гэта разумець – мы непераможныя”.

Вёў перадачу
Сяргей Навумчык