Праскі Акцэнт

Беларуская партызанка - нацыянальны рух ці інспірацыя НКВД?

Удзельнічаюць: прафэсар філязофіі, былы партызан Мікола Крукоўскі і гісторык і журналіст Сяргей Ёрш.

(эфір 7.05.2000)

Аўтар і вядучы: Віталь Тарас

(Тарас: ) “Перадача нашая выходзіць напярэдадні сьвята. Падкрэсьліваю гэты факт, бо менавіта 8 траўня ў Эўропе, а таксама ў некаторых іншых краінах адзначаецца як Дзень вызваленьня ад фашызму. Так, прынамсі, гэты дзень называецца ў Чэхіі. Але справа, думаецца, ня толькі ў тым, што ў Савецкім Саюзе заўсёды сьвяткавалася 9 траўня, бо так пажадаў Сталін. Выглядае, што ёсьць прынцыповая розьніца ў тым, як успрымаецца гэты дзень у былых савецкіх рэспубліках, дзе і зараз, праз 55 гадоў, усё яшчэ гучаць фанфары Перамозе, і ў Эўропе, напрыклад, у той самай ФРГ.

У мяне пытаньне да Вас, спадар Крукоўскі. Ня будзем пакуль казаць пра тое, які сэнс укладае ў сьвята перамогі цяперашняе кіраўніцтва Беларусі. Што для Вас, чалавека, які прайшоў вайну, сёньня значыць дзень яе заканчэньня? І як Вы, дарэчы, сустрэлі яго? Вы памятаеце, можаце распавесьці?”

(Крукоўскі: ) “Ну, я яго сустрэў у тыле – быў паранены і перакінуты на лячэньне праз фронт. Таму менавіта сустрэчы з арміяй, як мы тады казалі, у мяне асабіста не было. Але цяпер, на аддаленьні, як кажуць, дык гэта вялікі дзень, канешне. І тое, як яго інтэрпрэтуе нашая ўлада, выклікае ня толькі сумніў, а часам і жаданьне пратэставаць.

Тут робяць націск толькі на тое, што Беларусь была вызваленая ад нямецкіх захопнікаў, і вызваленая менавіта Расеяй. Напэўна, цяпер таксама будзе націск на гэта. Я Вам скажу, што нават паводле афіцыйных дадзеных, яшчэ тых часоў, камуністычных, Беларусь была вызваленая на 60 адсоткаў сваёй тэрыторыі партызанамі. І менавіта за гэта Беларусь, якая яшчэ ня мела сувэрэнітэту, была ўведзеная ў склад Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў. Менавіта за гэта.

А цяпер гэта застаецца ўбаку, робіцца націск на тое, што мы, як некаторыя нашыя прагрэсыўныя гісторыкі паказваюць, што, маўляў, беларусы сядзелі ціха, хаваліся ад немцаў і ад партызан. А некаторыя гісторыкі наогул маўчаць пра партызан. Гэта, не кажучы ўжо, што несправядліва, таму што 370 тысяч нас, партызанаў, было, зноў-такі гэта афіцыйна, і так яно й было – я гэта бачыў на ўласныя вочы, як цэлыя калёны йшлі ад вечару да ранку.

Другі варыянт – як быццам партызаны – толькі людзі з НКВД, спэцыяльна засланыя, каб здраднікаў лавіць. 370 тысяч стукачоў проста не магло быць. Беларусы ўсё ж ёсьць беларусамі”.

(Тарас: ) “Дзякуй, спадар Крукоўскі, да тэмы партызанскай вернемся яшчэ крыху пазьней. Хачу зараз зьвярнуцца да Вас, спадар Ёрш, Вы, як чалавек іншага пакаленьня, што думаеце пра сьвята Перамогі? Найперш, ці адчуваеце Вы ды Вашыя аднагодкі гэты дзень як сьвята?”

(Ёрш: ) “Я думаю, што для нас, маладых, гэта таксама сьвята. Найперш – гэта дзень перамогі над фашызмам. І пасьля гэтай перамогі на Беларусь вярталіся франтавікі, вярталіся ня толькі з фашыстоўскіх канцлягераў.

Але, з іншага боку, пасьля перамогі над фашызмам захавалася савецкая імпэрыя, яна нават узмацнілася. На Беларусі працягваліся рэпрэсіі, у адказ на што пашыраўся падпольны, антыбальшавіцкі партызанскі рух. І, дарэчы, было шмат франтавікоў, якія былі рэпрэсаваныя пасьля, або такіх, што далучаліся да Руху супраціўленьня.

І трэба сказаць, што аж да сярэдзіны 50-х гадоў дзяржбясьпека праводзіла ў Беларусі зачысткі ды вайсковыя апэрацыі накшталт тых, якія мы сёньня назіраем у Чачні. І таму пасьля траўня 45-га вайна ў Беларусі яшчэ працягвалася, прынамсі, яшчэ дзесяцігодзьдзе. Таму гэтая дата вельмі супярэчлівая. З аднаго боку, мы перамаглі фашызм, а з іншага – Беларусь яшчэ ня стала вольнай краінай”.

(Тарас: ) “Я ўспамінаю жарт, досыць цынічны, мажліва, – з кожным юбілеем ветэранаў Вялікай Айчыннай становіцца ня менш, а больш. Мелася на ўвазе, што ветэранам давалі нейкія ільготы, надбаўкі, пайкі, але зараз, здаецца, пра гэтыя прывілеі забыліся. Хаця з экранаў тэлебачаньня, асабліва ў сьвяточныя дні, мы пастаянна чуем расповяды пра подзьвіг ветэранаў. Гэта сапраўды ў большасьці людзі, якія прайшлі вельмі цяжкія выпрабаваньні. Былі параненыя многія, падарвалі сваё здароўе. Дык вось пытаньне – ці не было б больш літасьціва пакінуць ветэранаў у спакоі, не вярэдзіць старыя раны, не прымушаць іх хадзіць на парады, як зараз, а павялічыць ім пэнсію, напрыклад? Ці такая прапанова гучыць як зьнявага да ветэранаў. Спадар Крукоўскі, як вы думаеце?”

(Крукоўскі: ) “Ну, я з гэтым згодны. Таму што спапраўды, сёньня ўсё гэта раздзьмуваецца менавіта ў сталінскім стылі. Тыя, хто памятаюць, дык раней гэта была немаведама якая помпа. Дый на 50-годзьдзе мне давялося на тэлебачаньні выступіць. Гэта таксама была такая помпа, такое, як па-руску кажуць, “зрелище”, але ўжо хлеба не было тады. Так што гэта слушна, безумоўна. Трэба проста больш чалавечна адносіцца. І не спэкуляваць на гэтым, не рабіць палітыку, таму што ветэраны вартыя спачуваньня.

Яны верылі ў тое, за што змагаліся. Некаторыя зь ісьцін, за якія мы шмат крыві пралілі, ува што мы верылі і за што змагаліся, застаецца й зараз. Гэта – незалежнасьць. Жаданьне змагацца, калі цябе б’юць высьпяткам пад зад, прабачце. А гэта немцы й рабілі. Як толькі я такую сцэну пабачыў (на рынку ў Воршы гэта было) дык зразумеў, што мне шлях толькі “до лясу”, як палякі казалі. І гэта я і зрабіў. Вось чаму крыўдна, калі абвінавачваюць партызанаў, маўляў, бандыты і гэтак далей. Дарэчы і чачэнскіх хлапцоў – я адчуваю да іх сымпатыю, бо ў нейкім сэнсе мы калегі – часам фармаваньнямі называюць. Так што гэта старая песьня.

Але трэба адкрываць вочы на праўду. Я скажу пра сябе – мне толькі нядаўна стала зразумела, што Сталін ніколі не давяраў партызанскаму руху Беларусі, ён баяўся, што такая гіганцкая армія, ня вельмі пад кантролем знаходзячыся, можа раптам пайсьці па шляху польскай “Арміі Краёвай” і ўвогуле павесьці сябе незалежна. Хоць дагэтуль нашыя мазгі былі досыць забітыя прапагандай, тым больш, што, можа, гэта супадала з адчуваньнем нацыянальнай зьняважанасьці – калі цябе б’юць высьпяткам чужынцы – адкуль бы яны ні прыйшлі”.

(Тарас: ) “Дзякуй, сп. Крукоўскі. І адразу пытаньне да Вас, спадар Ёрш. Ці прасьцей стала, а, можа, больш складана займацца тэмай ваеннай гісторыі прафэсійна – як журналісту ды гісторыку. Дарэчы, калісьці ў кожным раёне існавалі так званыя кнігі памяці. Як зараз з гэтым?”

(Ёрш: ) “Па-першае, кнігі памяці выдаюцца шмат у якіх раёнах, але, на жаль, напрыклад, кніга памяці Слонімскага раёну ствараецца ўжо каля дзесяцігодзьдзя, і да гэтага часу яна не закончана. Што да таго, ці лёгка, ці цяжка сёньня займацца тэмай вайны, то я б сказаў, што яшчэ ня вельмі лёгка гэта рабіць, бо яшчэ жывыя ўдзельнікі тых падзеяў з абодвух бакоў.

Напрыклад, у свой час я пісаў у розных беларускіх газэтах пра гісторыю адной слонімскай вёскі Якімавічы, у якой здарылася трагедэя, калі некалькі савецкіх партызанаў растралялі мірных жыхароў гэтай вёскі. Дагэтуль гэтая тэма вельмі балючая – і для тых людзей, якія пацярпелі, і для тых, хто таксама былі ў тым партызанскім атрадзе, але якія сапраўды змагаліся з фашыстамі, а ня ўдзельнічалі ў такіх акцыях.

І ў сувязі з гэтым я хацеў згадаць адзін выпадак, якія здарыўся ня так даўно. У адной з Баранавіцкіх газэтаў зьявіўся артыкул нейкага Ўладзімера Гуткоўскага, прысьвечаны зьезду ветэранаў Беларускага нацыянальнага руху 40-50 гадоў, які прайшоў у студзені ў Горадні. Дык вось Гуткоўскі назваў ветэранаў беларускага нацыянальнага руху “недабіткамі” і “горсткой подонков”. Ён зганьбіў і арганізатараў гэтага мерапрыемтства, а таксама Аляксандра Лукашука, ягоную кнігу “Філістовіч. Вяртаньне нацыяналіста”. Відавочна, што матэрыял быў заказны, дзіўна толькі, што Ўладзімер Гуткоўскі нядаўна здолеў атрымаць ад Рэспубліканскага культурна-асьветніцкага клюбу “Спадчына” мэдаль “Пагоня”. Такія мэтамарфозы адбываюцца сёньня на Беларусі, калі згадваецца тэма вайны”.

(Тарас: ) “Вы адзначылі, што ёсьць шмат кніг пра вайну, кніг памяці. Ёсьць многа кніг і нават навуковых дасьледаваньняў, дзе праўда й ня начавала. Але ёсьць іншая скрайнасьць, пра якую спадар Крукоўскі напачатку нашай размовы ўзгадваў, – што даводзілася чуць меркаваньні, што партызаны толькі тым і былі занятыя, што рабавалі мірнае насельніцтва. Свайго роду – бандфармаваньні. Спадар Ёрш, да Вас такое пытаньне: ці ёсьць падставы ў такога міта, наколькі такія меркаваньні можна лічыць перабольшаньнем?”

(Ёрш: ) “Я лічу, што нельга ўвесь савецкі партызанскі рух адносіць да нейкага бандыцкага руху, рабаваньня насельніцтва. Былі, безумоўна, такія выпадкі, але пераносіць гэта на ўвесь рух нельга. Вельмі хочацца спадзявацца, калісьці будзе напісана праўдзівая гісторыя партызанскага руху на Беларусі пад час нямецкай акупацыі. І тады там будзе праўдзіва адлюстраваная і савецкая партызаншчына, і польская, і ўкраінская, і, відаць, беларуская партызанка, якая існавала ў той час.

Тады так сталася, што нашыя суайчыньнікі працавалі пад рознымі сьцягамі, у розных фармацыях, але яны мелі адзіную мэту – зьнішчыць акупантаў, іншая справа, што розныя людзі па-рознаму бачылі будучыню Беларусі. А што да савецкай партызаншчыны, то трэба сказаць, што большасьць беларускіх партызанаў – яны змагаліся сапраўды супраць фашыстаў. Іншая справа, як і ў кожнай партызанцы, трапляліся людзі, якія кампраметавалі гэты рух. Але яны ня мусяць кідаць цень на савецкі партызанскі рух увогуле”.

(Тарас: ) “Дзякуй. Спадар Крукоўскі, хачу Вас запытацца – тут такія пытаньні ўзьнікаюць: па-першае, ці быў беларускі партызанскі рух нацыянальным, а, па-другое, ці сутыкаліся Вы з такімі выпадкамі, калі партызанскія атрады займаліся рабаўніцтвам?”

(Крукоўскі: ) “Па-першае, можна сьмела сказаць, што ён быў сапраўдным беларускім нацыянальным рухам. Таму што ёсьць кніжка “Партызанскія аб’яднаньні ў часы вайны”, там статыстыка дадзеная, і я сам быў прыемна зьдзіўлены, што 90% – гэта вясковыя хлопцы, па-сутнасьці. Быў, праўда, камандны склад з армейскіх, але галоўная маса была вось такой. Гэта беларускі рух быў, безумоўна.

А наконт рабаўніцтва – ёсьць пэўны адсотак, напэўна, якія ёсьць пад час усіх ваенных дзеяньняў – тым больш, калі ўлічыць, што НКВД выпускала рабаўнікоў і бандытаў проста, а растрэльвала палітычных пры адступленьні. Гэта ж колькі было турмаў і лягераў. А пасьля ўсё ж партызаншчына мела вельмі непрыемны бок – так званыя загатоўкі. Трэба было атрад карміць, уявіце – у маем атрадзе, напрыклад, было 140 чалавек, гэта трэба было, канешне, нешта. І йснавалі загатоўкі – гэта вельмі непрыемная апэрацыя. Мы імкнуліся нейкімі дакумэнтамі, паперкамі абгрунтаваць гэта, стараліся, каб па-чалавечы гэта было, як кажуць. Але я Вам скажу, любая партызаншчына – гэта нейкія жорсткія моманты прысутнічаюць.

Я ня ведаю пра тое, дзе растрэльвалі, але часам даводзілася карыстацца суровымі мерамі, якія б можна было назваць амаль тэрарыстычнымі. Партызаншчына – гэта вымушаны крок, гэта супраціўленьне, і вінаваты, у маральным сэнсе, той, хто разьвязвае партызанскае супраціўленьне. Гэта выдатна дэманструе нам сёньня сытуацыя ў Чачні. Супраціўленьне, якое там існуе ўжо больш за сто гадоў. Тое самае было і ў нас. І таму мы змушаныя часамі быць жорсткімі, змушаныя браць прадукты ў насельніцтва, і гэтак далей. Таму што гэта была бяда.

Таму французы слушна назвалі сваю партызанку – Рэзістанс, супраціўленьне. І нават пішуць гэтае слова зь вялікай літары, а мы бандытамі называем адзін другога.

І другое – гэта была агульная трагедыя. Лепш за ўсіх гісторыкаў азначыў гэта Васіль Быкаў у “Знаку бяды”. Гэта была грамадзянская вайна. Мы змагаліся адны з аднымі, беларусы зь беларусамі. І таму прысьпеў час неяк зьнішчыць гэтае процістаяньне, як калісьці ў Гішпаніі былі пахаваныя пад адным крыжам рэспубліканцы і франкісты, мы ўсё ж хрысьціяне, і ня трэба на гэта забывацца. А глядзець менавіта на цэласнасьць нашую – што і тыя, і другія – я веру, што і пасьля ўжо тыя, што ў лясох супраць НКВД выступалі, – што яны таксама змагаліся за незалежнасьць.

Дык вось трэба гэта аб’яднаць у агульным нашым ідэале незалежнай Беларусі, сувэрэнітэце, і што мы заўсёды воклічам нашым заканчваем – “Жыве Беларусь!”

(Тарас: ) “Дзякуй, цяпер я маю пытаньне да спадара Ярша. Па-першае, ці згодныя Вы з меркаваньнямі спадара Крукоўскага? І хачу спытацца наконт ролі НКВД, ролі Масквы і Панамарэнкі ў арганізацыі партызанскага руху Беларусі. Сапраўды гэта міт, ці ёсьць пэўныя падставы, каб так лічыць?”

(Ёрш: ) “Я лічу, што пэўная роля НКВД і Масквы ў арганізацыі беларускага партызанскага руху была. Асабліва да 43-га году – ва ўсходніх абласьцях, а пасьля 43-га – ў Заходняй Беларусі. Як вядома, на тэрыторыі заходняй Беларусі ў той час дзейнічалі як савецкія партызанскія атрады, так і беларускія партызанскія атрады, якія падначальваліся кіраўніцтву Беларускай народнай партызанкі.

Якраз у 43-м годзе народная партызанка была апанаваная савецкім кіраўніцтвам. Гэта адбылося праз рашэньне кіраўніцтва Беларускай народнай партызанкі. Таму роля НКВД, асабліва ў некаторых рэгіёнах Беларусі, была відавочная. Але трэба ўлічваць, што ў некаторых рэгіёнах Беларусі былі відавочныя элемэнты грамадзянскай вайны, гэта калі беларусы былі падзеленыя – адны былі ў партызанцы, іншыя служылі ў паліцэйскіх фармацыях, і сутычкі паміж імі былі зусім нярэдкімі, праходзілі зь пераменным посьпехам. Як наступства гэтай грамадзянскай вайны – эміграцыя на Захад, а тыя, хто засталіся, былі рэпрэсаваныя. Таму пры абмеркаваньні беларускай партызанкі неабходна ўлічваць фактар грамадзянскай вайны, элемэнты якой відавочныя”.

(Тарас: ) “Дзякуй, і давайце вернемся да дня сёньняшняга. Неверагодны па сваім маштабе парад 9 траўня ў Менску. Што гэта, на Ваш погляд, – настальгія па савецкім часе, дэманстарцыя сілы ўладаў, дэманстрацыя адзінства з Расеяй, хаця б з нагоды сьвяткаваньня агульнага сьвята?
Пытаньне да вас абодвух, і спачатку я зьвяртаюся да Вас, спадар Крукоўскі”.

(Крукоўскі: ) “Так, гэта і першае, і другое, і трэцяе, па сутнасьці. І найгалоўны націск – вы ўжо бачыце, сустрэчы ў Прохараўцы, ідэя аб’яднаньня – прычым, калі паслухаць расейскі бок, то гэтая ідэя носіць часьцей цынічны характар. З нашага боку, калі кажуць пра абавязковае захаваньне сувэрэнітэту – гэта проста сьмешна. Адна дзяржава з двума сувэрэнітэтамі – тое самае, як дзьвюхгаловы арол. Але ён існуе толькі на сьцягу расейскім, а насамрэч гэта будзе дзяржава з дзьвюма галавамі і адной дзюбай – рускай, безумоўна. Таму я б назваў гэта цынічным. Апроч таго, такое палітыканства сапраўды зьневажае людзей, якія змагаліся супраць фашызму і тых самых партызан. Гэта проста спэкуляцыя”.

(Тарас: ) “Спадар Ёрш, а як улады Вашай мясцовасьці, у Слоніме, рыхтуюцца да сьвятаў?”

(Ёрш: ) “Каб грунтоўна падрыхтаваць выгляд гораду, не хапае грошай, таму тэрмінова робяць нейкі касмэтычны рамонт. Як і дагэтуль, гэтае сьвята сустракаюць мітынгам, вайсковым парадам, мітынгам ветэранаў. Потым пройдзе нейкі канцэрт – наогул, як і заўсёды ў мінулыя гады.

Я таксама адмоўна стаўлюся да параду ў гэты дзень. Гэта сапраўды не ўшанаваньне тых, хто яшчэ жывыя, а нейкая ганьба”.

(Тарас: ) “Дзякуй, і цяпер, на завяршэньне, я б хацеў, каб вы паспрабавалі адказаць на пытаньне – галоўнае, на мой погляд. Вось ужо 55 год вядзецца гаворка пра перамогу над фашызмам. І ў 45-м годзе для савецкіх людзей, напэўна, не было ў гэтым пытаньня. Гэта цяпер мы ведаем, што ў выніку паразы фашыстоўскага рэйху перамог ня менш жорсткі сталінскі рэжым. Савецкія людзі прывучыліся чуць з дзяцінства: “Ніколі – больш! Ніколі больш не падыме галаву фашызм! Ніколі больш не бываць вайне!” І ўсё гэта пад грукат танкаў, якія ўваходзілі ў Будапешт у 1956, у Прагу ў 1968.

Дарэчы, у Празе, у адной з мясцовых газэт, апублікаваныя даволі цікавыя вынікі апытаньня. Ці лічыце вы магчымым паўтарэньне канфлікту, падобнага другой сусьветнай вайне? 46% сказалі, што лічаць яго малаверагодным. 33% (заўважце!) лічаць такую магчымасьць верагоднай. І толькі 12% лічаць усясьветны канфлікт цалкам немагчымым. Мне невядомыя падобныя сацыялягічныя дасьледаваньні ў Беларусі, таму хачу запытацца ў маіх суразмоўцаў: як Вы асабіста думаеце, ці магчымае паўтарэньне канфлікту, роўнага па свайму маштабу другой сусьветнай вайне? Калі ласка, спадар Крукоўскі”.

(Крукоўскі: ) “На жаль, я падобнай статыстыкі ня маю, дый ня веру нашым сацыёлягам. Але проста і факты пра тое сьведчаць, і інтуітыўна, калі хочаце, я баюся, што гэта можа паўтарыцца. Калі паслухаць сёньня расейскіх палітыкаў, якія прынялі новую дактрыну, дзе дазваляецца першымі ўжываць ядзерную зброю – гэта жахліва слухаць. Зноў бразгаем зброяй, прычым, як сказаў Чарнамырдзін, ваяваць прыйдзецца лапцямі – і гэта іх не палохае.

Авантурызм яшчэ страшнейшы, чым у тыя часы. Таму – і глядзіце, гэтая 300-тысячная групоўка на нашай зямлі. Зноў нашую зямлю хочуць падставіць. Я памятаю, як тая савецкая армія калісьці кінула Беларусь, ні воднай кроплі яе не абараняла. Мы самі мусілі тут партызаншчынай неяк супраціўляцца. А тады ж беглі, нават на старой мяжы не запыніліся – ніхто нас не абараняў. Таму палітыкі такога авантурысцкага тыпу – і ў нашай палітыцы іх зашмат – пры такім лёгкадумным стаўленьні да гэтай праблемы – гэта жахліва”.

(Тарас: ) “Дзякуй, спадар Крукоўскі, і, калі ласка, спадар Ёрш, Вашая думка”.

(Ёрш: ) “Як гэта ні сумна, ні жахліва, але сапраўды такі канфлікт цалкам магчымы. Улічваючы сёньняшнюю сытуацыю і размовы пра гэтую групоўку шматтысячную ў Беларусі. І, што самае страшнае, што зброя, якой сёньня валодаюць дзяржавы, у прыватнасьці Расея, яна значна больш жахлівая за тую, што выкарыстоўвалі пад час Другой Усясьветнай вайны. І Беларусь зноўку можа патрапіць на пярэдні плян гэтага канфлікту”.

(Тарас: ) “Ну, што ж, такое пэсымістычнае меркаваньне. Абодва суразмоўцы рознага веку, рознага досьведу, прыйшлі да адной думкі. Гэта выглядае вельмі сумна, але даўно ўжо сказана, што гісторыя вучыць толькі тому, што нікога нічому ня вучыць.

Але трэба дадаць, што, што хаця існуе сур’зная пагроза ўсясьветнага канфлікту, але ёсьць і мэтады, сродкі ўрэгуляваньня канфлікту на ўзроўні рэгіёнаў, зь якіх і пачынаюцца звычайна войны. І ў гэтым сэнсе прыклад Косава паказвае, як, безумоўна, дарагой цаной мы можам спыніць эскаляцыю міжэтнічнага канфлікту, адвесьці пагрозу, прынамсі, у дадзеным выпадку новай зацяжной балканскай вайны. Для гэтага спатрэбілася толькі адно – уменьне Захаду ды й іншых паўнапраўных сябраў цывілізаванай супольнасьці згуртавацца, праявіць салідарнасьць ў справе адстойваньня ідэалаў дэмакратыі і свабоды. Тых самых ідэалаў, якія сымбалізуе сёньня Дзень перамогі над фашызмам”.

Віталь Тарас