Праскі Акцэнт

5 гадоў Вярхоўнаму Савету Беларусі 13-га скліканьня. Гісторыя і сёньняшні дзень.

Удзельнікі: намесьнік Старшыні Вярхоўнага Савету 13-га скліканьня Генадзь Цярэня і сябра “палаты прадстаўнікоў” “нацыянальнага сходу”, былы дэпутат ВС Уладзімер Навасяд.  (эфір 14.01.2001).

Аўтар і вядучы Віталь Тарас.

(Тарас: ) “Вярхоўны Савет 13-га скліканьня войдзе ў гісторыю ўжо хаця б таму, што гэта быў першы парлямэнт, абраны ў незалежнай Беларусі. Папярэдні Вярхоўны Савет 12- га скліканьня быў абраны яшчэ ў БССР, паводле савецкіх законаў.

Але ёсьць і яшчэ адна, больш адметная рыса – усяго праз 10 месяцаў існаваньня гэтага Вярхоўнага Савету, насуперак яго волі быў праведзены рэфэрэндум, які радыкальна зьмяніў Канстытуцыю Беларусі. Потым, фактычна указам Аляксандра Лукашэнкі, быў створаны “нацыянальны сход”, куды перайшла частка дэпутатаў. Але Вярхоўны Савет не прызнаў законнасьць рэферэндуму, не прызнаў зьмены ў канстытуцыі і не прызнаў легітымнасьць нацыянальнага сходу. І такім чынам, мабыць, упершыню ў сучаснай гісторыі – і ня толькі Беларусі, але ва ўсясьветнай практыцы дэ факта былі ўтвораныя два заканадаўчыя ворганы. Адзін зь іх, Вярхоўны Савет, па-ранейшаму прызнаваўся Радай Эўропы, АБСЭ ды іншымі міжнароднымі структурамі, а другі – толькі Расейскай думай.

А як выглядае зараз сытуацыя зь Вярхоўным Саветам? Пяць гадоў, на якія ён абіраўся, мінулі. І што далей? Якія сёньня паўнамоцтвы дэпутатаў Вярхоўнага Савету?”

(Цярэня: ) “Кожны нацыянальны парлямэнт мае функцыі, якія я пералічу: прадстаўнічыя, сацыяльныя, заканадаўчыя; фінансавая кампэтэнцыя, ратыфікацыя і дэнансацыя міжнародныхх дагавораў, кантроль, прызначэньне рэфэрэндумаў, судовыя паўнамоцтвы, паўнамоцтвы ў галіне абароны, бясьпекі, дэлегаваньне паўнамоцтваў, і г.д.

Акрамя асноўных сваіх функцыяў, Вярхоўны Савет нясе і іншыя. Гэта - ворган палітычнага дамінаваньня, ворган, які сам павінен быць празрыстым і заўжды казаць свайму народу праўду, якая б яна горкая ні была. Вось такім органам павінен быць нацыянальны парлямэнт.

Мы існавалі зусім мала, менш за год, таму што рэфэрэндум быў кансультатыўны, і як на ім падлік галасоў вёўся – вы разумееце. Як і далей, пасьля гэтага рэфэрэндуму, на выбарах у мяйсцовыя саветы, і ў “палату прадстаўнікоў” нумар 2.

(Тарас: ) “Пытаньне да Вас, сп. Навасяд! Ці згодныя Вы з такой ацэнкай?”

(Навасяд: ) “Вярхоўны Савет вельмі многа зрабіў для прызнаньня легітымнасьці сваёй улады за мяжой. Але легітымнасьць у Беларусі – справа зусім іншая. Так, напрыклад, зараз Вярхоўны Савет мае значна менш падтрымкі сярод прыхільнікаў апазыцыі, чым сярод прыхільнікаў цяперашняй выканаўчай улады. Таму зараз неабходна, як я мяркую, больш працаваць зь людзьмі, якія жывуць у Беларусі. Гэты накірунак, я думаю, самы галоўны”.

(Тарас: ) “Стала вядома, што на паседжаньне паліткамітэту Парлямэнцкай асамблеі Рады Эўропы, якое адбудзецца напрыканцы студзеня, запрошаныя сп. Чыгір, сп. Домаш і сп. Ганчарык, але не як дэпутаты ВС 13-га скліканьня, але як прадстаўнікі палітычных плыняў і прафсаюзаў. Ці азначае гэта, што эўрапейскія структуры, як бы, не прызнаюць ужо больш паўнамоцтвы Вярхоўнага Савету?”

(Цярэня: ) “Дазвольце, я адкажу. Я хацеў бы пачуць каго-небудзь з афіцыйных колаў міжнародных арганізацыяў, каб нехта сказаў, што ён не прызнае парлямэнт, які быў абраны законным спосабам, а пасьля разагнаны. Тут няма пытаньняў. Ёсьць пытаньне ў нейкай дваістасьці, на мой погляд, сытуацыі.

Тое, што сказаў Уладзімір Навасяд, што ў нас няма афіцыйнай улады, і мы неяк выключаныя зь дзяржаўнай палітычнай сцэны – гэта адно. Гэтага ніхто не аспрэчвае. Гэта факт.

Але, па-другое, людзі на Захадзе, для якіх галоўнае – прынцып права, а таксама закон, яны ня могуць нават зразумець, як гэта можна разагнаць парлямэнт!

Вы ведаеце, што Аляксандар Лукашэнка выйшаў са сьценаў парлямэнту пад лёзунгам барацьбы за праўду, як праўдалюбец. Ды чаму ж ён сёньня баіцца гэтай праўды?

І таму мы працягваем працаваць. Людзі, якія засталіся вернымі прынцыпам дэмакратыі, прынцыпам парлямэнтарызму, не пайшлі ва ўладу дзеля нейкіх там чыноў, скажам так. І мы разумеем, што галоўнае – усё рабіць, каб народу жылося лепш. І ніхто не чапляецца за нейкую віртуальную ўладу. Мы павінны як парлямэнт, які быў законна абраны, перадаць гэтую эстафэту законна абранаму парлямэнту паводле ўсіх правілаў і міжнародных нормаў. Калі міжнародныя арганізацыі не прызнаюць законнасьць апошніх выбараў – дык вы прабачце мне.

Так, 9 студзеня акурат прайшло пяць гадоў, як быў абраны парлямэнт. Гэта асноўнае правіла – гэты тэрмін мінуў. Але ёсьць іншае правіла – мы на першай сумесным паседжаньні абавязаныя паводле працэдуры (а працэдура гэта ёсьць дэмакратыя) перадаць свае правы.

Нашыя дэпутаты на ўмовах аматарства рыхтуюць законапраекты, распрацоўваюць канцэпцыю рэфармаваньня прававой сыстэмы, іншыя пытаньні. Толькі аб адным і марым, і спадзяемся, што зьдзесьняцца нашыя мары”.

(Тарас: ) “Спадар Навасяд! Ці запрашалі прадстаўнікоў нацыянальнага сходу на паседжаньні нейкіх эўрапейскіх структураў і ці існуе зараз праблема міжнароднай ізаляцыі “нацыянальнага сходу”?”

(Навасяд: ) “Канечне, існуе такая сытуацыя, калі палата прадстаўнікоў не прызнаецца парлямэнтамі іншых краінаў. Гэта добра вядома. Рана ці позна гэтае пытаньне будзе вырашанае. Пытаньне толькі ў тым – на чыю карысьць? Я лічу, што яно мусіць быць вырашанае на карысьць народу, які жыве ў гэтай краіне.

І зразумела, што пасьля прэзыдэнцкай кампаніі, якая, відочна, будзе праходіць паводле канстытуцыі 96-га году і ў адпаведнасьці з законам аб выбарах, які зараз існуе, гэтае пытаньне зноў паўстане: прызнаньне ці непрызнаньне парлямэнцкіх структураў, якія існуюць тут, у Беларусі.”

(Тарас: ) “А цяпер я прапаную маім суразмоўцам вярнуццаа на пяць гадоў назад з тым, каб успомніць – чым, уласна, адрозьніваўся Вярхоўны Савет 13-га скліканьня ад папярэдняга складу? Ці быў новы парлямэнт больш апазыцыйны, больш “левы”, “правы”? Што не спадабалася тады прэзыдэнту Лукашэнку? Пэрсанальны склад кіраўніцтва стаўся прычынай канфлікту ці сам Вярхоўны савет як інстытут улады не здавальняла ў Лукашэнку?”

(Цярэня: ) “Я скажу так. Вярхоўны Савет 12-га скліканьня ўзначальвалі пасьлядоўна тры сьпікеры, і кожны зь іх прыўносіў свой калярыт у, скажам так, гатаваньне палітычнай ежы паводле сваіх рэцэптаў. А ВС 13-га скліканьня… Ну, што такое некалькі месяцаў працы. Людзі не маглі яшчэ добра пазнаёміцца адзін з адным. Але пачала ўжо складацца такая калектыўная палітычная сіла -- праз жорсткія спрэчкі, сутыкненьні і выказваньне самых складаных праблем.

Я разумею, тут адна была памылка Вярхоўнага Савету 13-га скліканьня, што ў нас не было практыкі, скажам, дзеяньня палітычных фракцыяў. Гэта першы быў вопыт такі, калі стварыліся асноўныя палітычныя фракцыі ў Вярхоўным Савеце. Але вопыту не хапала. Кожны пачаў цягнуць коўдру на свой бок.
І гэта, на мой погляд, стварыла не зусім добрую сытуацыю”.

(Тарас: ) “Пытаньне наконт фракцыяў. Сапраўды, яны былі, мабыць, не зусім паўнацэнныя. А вось у “нацыянальным сходзе” – прынамсі, у першым складзе, зусім не было ніякіх фракцыяў, зразумела. Спадар Навасяд, а ці могуць яны зьявіцца ў такім інстытуце ўвогуле, больш дакладна, у “палаце прадстаўнікоў?”

(Навасяд: ) “Ведаеце, Вярхоўны Савет 12-га скліканьня зрабіў вельмі важную рэч. Ён прыняў Дэклярацыю аб незалежнасьці Рэспублікі Беларусь. І як бы зараз ні ставіліся да Пазьняка, ён са сваёй фракцыяй БНФ гэта зрабіў. І таму, я думаю, ён сваё прозьвішча ў скрыжалі гісторыі ўжо запісаў.

Гэта ж зрабіў спадар Шушкевіч, які ўзначальваў Вярхоўны Савет і які ў Белавескай Пушчы падпісаў дакумэнт аб стварэньні новай Судружнасьці – Незалежных Дзяржаваў.

Аднак, мне здаецца, што ВС 13-га скліканьня быў больш прафэсійны, чымся 12-га скліканьня. Таму што нават дэпутацкіх мандатаў там было меней – 260. А ў ВС 12-га скліканьня – 360. І больш за тое, там мелі свае квоты, калі памятаеце, вэтэраны Вялікай айчыннай вайны, Таварыства інвалідаў і г.д.

Аднак, Вярхоўны Савет 13-га скліканьня меў магчымасьць працаваць толькі 10 месяцаў у нармальным рэжыме. Я ганаруся тым, што быў у складзе фракцыі “Грамадзянскае дзеяньне.” Я мяркую, што гэта была самая лепшая фракцыя ў гэтым Вярхоўным Савеце. Яна распрацавала шмат законапраектаў. Аднак, на жаль, яны так і не пасьпелі ўступіць у законную сілу.

А калі мы вядзем гаворку пра “палату прадстаўнікоў” другога скліканьня, яе адрозьненьне ад папярэдняй у тым, што дэпутаты, якія зараз працуюць у “палаце”, усё-ткі, абраныя. І рана ці позна пытаньне аб стварэньні фракцыяў паўстане. Бо парлямэнт нават проста ня мае шанцаў нармальна працаваць, калі фракцыяў няма. І я думаю, фракцыі зьявяцца ў “палаце прадстаўнікоў” ці пасьля другой сэсіі, ці, можа, нават і раней”.
 
(Тарас: ) “Вы балятаваліся ў “палату прадстаўнікоў” не паводле партыйных сьпісаў. Гэта быў Ваш асабісты выбар. Ці захаваліся ў Вас сувязі з Аб”яднанай грамадзянскай партыяй? І ў сваёй дзейнасьці ў “палаце” ці падтрымліваеце Вы кантакты са сваімі паплечнікамі па партыі? Як Вам наогул працуецца ў “палаце прадстаўнікоў?”

(Навасяд: ) “Зараз у “палаце” я, наколькі магчыма, спрабую аднавіць тыя ўмовы і тыя падставы, якія былі закладзенныя ў фракцыі “Грамадзянскае дзеяньне”, бо менавіта ў рамках гэтай фракцыі я вучыўся працаваць, і быў намесьнікам старшыні камісіі дзяржаўнага будаўніцтва й самакіраваньня, дзе таксама атрымаў багаты вопыт працы. Таму сёньня я спрабую аднавіць тыя ўмовы, якія былі тады.

Але, канечне, сытуацыя зараз іншая. Бо большая частка апазыцыйных дэмакратычных сілаў байкатавала выбары. Таму шмат знаёмых імёнаў, але тых людзей, зь якімі можна было б адразу пачаць працаваць зь першай сэсіі, я пакуль ня бачу.

 А што тычыцца кантактаў з АГП – я зараз зьяўляюся сябрам гэтай партыі. Але такіх кантактаў становіцца ўсё меней. Але зь лідэрамі гэтай партыі кантакты ідуць і нават, калі патрэбная кансультацыя, я зьвяртаюся да іх па такую кансультацыю”.

(Тарас: ) “Як вядома, будуць яшчэ давыбары ў “палату прадстаўнікоў” у сакавіку. Міжнародныя арганізацыя ўжо далі зразумець, што яны ня будуць прысылаць сваіх назіральнікаў. Як вы лічыце – ці ёсьць мэтазгоднасьць у дэмакратычных сілаў прымаць удзел у гэтых давыбарах? Вядомая пазыцыя старшыні СДП “Народная Грамада” Статкевіча. Ягоныя прыхільнікі зьбіраюцца ўдзельнічаць у гэтых выбарах. На Вашую думку, гэта можа нешта зьмяніць? Якія шанцы ў дэмакратычных кандыдатаў? Ці тактыка байкоту будзе працягвацца, і ніякіх шанцаў у іх няма?”

(Навасяд: ) “Калі разглядаць гэтую праблему ў кантэксьце, скажам, абнаўленьня палітычнай партыі, дык канечне Статкевіч робіць правільныя крокі, калі размова ідзе пра выбары. Па-першае, у часе выбарчай кампаніи, як я ведаю з газэтаў, ён стварыў каля 10-15 новых структураў зь людзей, якія стаяць на пазыцыях прыняцьця ўдзелу ў выбарах. Яны займаюць партыйныя пасады ў райцэнтрах. Яны бяруць удзел у палітычнай барацьбе – я маю на ўвазе выбары. А палітычная партыя – гэта машына, накіраваная на выбары. Калі партыя не прымае ў іх удзел, дык людзей, якія ўдзельнічаюць у выбарах, проста вымывае, і на іх мейсца прыходзяць тыя, хто стаяць на пазыцыях байкоту. Таму Статкевіч прыняў правільнае рашэньне. Калі сказаў “а”, ня будзь “б”.

(Цярэня: ) “Ведаеце, у чым справа? Трэба адзін раз вырашаць. Але ўдзел у выбарах гэта адно, а ўдзел у партыі – гэта другое.
Тут, на мой погляд, няма выбару. І апазыцыйныя партыі ведаюць, у чым справа. Гэта пытаньне асабістае, складанае для кожнага грамадзяніна.

Возьмем, напрыклад, цэнтральную выбарчую камісыю. Гэта зьявіўся нейкі новы ворган улады. Яе рашэньні канчатковыя, якія ня могуць быць абскарджаныя ні ў судзе, ні апратэставаныя ў ворганах пракуратуры. Ну, што гэта? Разумееце? Пачнем менавіта з гэтага. Гэта ж парушаецца асноўнае фундамэнтальнае права грамадзяніна – быць абраным. І яму такі выстаўляюць частакол.

Я ж такі самы патрыёт, я разумею, як і Уладзімер Навасяд. І колькі сумленных людзей засталіся ў апазыцыі, якія выкінутыя, скажам так, на вуліцу. Гэты момант павінны разумець і простыя людзі. Задаюцца такім пытаньнем таксама і прадстаўнікі міжнароднай супольнасьці, якія прыяжджаюць. Гэта трэба разумець. Ужо ж трэцяе тысячагодзьдзе за вакном”.

(Навасяд: ) “У нас на сёньняшні дзень у Беларусі ў 45 раёнах няма апазыцыйных структураў. І пры такіх умовах я ня ведаю, як можна зарганізаваць байкот выбараў. Я мяркую так, што сёлета, будуць адбывацца прэзыдэнцкія выбары, і парлямэнцкія выбары менавіта павінны быць рэпэтыцыяй.

Дата прэзыдэнцкіх выбараў прызначаецца парлямэнтам. Яны мусяць быць прызначаныя ў верасьні – за два месяцы да заканчэньня прэзыдэнцкіх паўнамоцтваў”.

(Тарас: ) “А цяпер падсумаваньне. Я хацеў бы, каб мае суразмоўцы ляканічна сфармулявалі сваё стаўленьне да таго, якую ролю адыграў ці працягвае адыгрываць Вярхоўны савет 13-га скліканьня ў сучаснай беларускай гісторыі? І што з таго складанага, драматычнага часу кожны з вас вынес для сябе?”

(Цярэня: ) “Я дадам да таго, што сказаў сп. Навасяд пра парлямэнт 12-га скліканьня: ён, акрамя таго, што прыняў Дэклярацыю аб незалежнасьці, прыняў Канстытуцыю 94-га году, якая – акрамя разьдзелаў аб Вярхоўным Савеце й Прэзыдэнце – была вельмі добрая і атрымала высокую адзнаку міжнародных экспэртаў.

Пра Вярхоўны Савет 13-га скліканьня я скажу вось што. Напэўна, сам лік 13 нейкі нешчасьлівы. Але мы ня здрадзілі ні перад прынцыпамі, ні перад беларускім народам. Не сагнуліся, як некаторыя іншыя, не пабеглі па партфэлі. Працягваем працаваць у цяжкіх умовах. Працягваем рабіць тое, што павінны – рыхтаваць нашы праекты. І марым, што наступяць у Беларусі сьветлыя дні, чаго мы ўсім жадаем”.

(Навасяд: ) “Я лічу, што Вярхоўны Савет 13-га скліканьня выканаў вельмі станоўчую ролю ў беларускай сучаснай гісторыі. Але гэтую ролю ён выканаў не да канца – ён нават ня змог пераламіць сытуацыю, якая склалася пасьля 96га году. Але я хацеў бы пажадаць грамадзянам Беларусі, каб у нас як мага хутчэй утварылася на самой справе грамадзянская супольнасьць, і Беларусь стала дэмакратычнай, сапраўды незалежнай дзяржавай”.

Віталь Тарас, Прага