Галасы стагодзьдзя
Мінулы век у памяці сучасьнікаў

Раньняя вясна 1943 года, пачынаецца блякада, на станцыі Княгінін выгружаюцца і выгружаюцца нямецкія часткі, раскватароўваюцца па хатах у бліжэйшых вёсках Старакнягінін, Кусі, Пашкоўшчына, Васюлькі і ў нас, у Княгініне. На поўнач ад нас праз чатыры кілямэтры пачынаецца пушча, якая сягае да Нарачы і далей. Там партызаны. Зь вечара маці перапранае нас, дзяцей, у чыстыя кашулі, бабуля зьвязвае ў хустачку свой неабходны скарб, свае рэчы, пад падушкай у мяне цёплае лепшае адзеньне – суконныя шкарпэткі, у хустцы – некалькі сухароў хлебных. Меншым сястры і брату бацька пад падкладку каптанікаў прымацаваў сямейную фатаграфію і адрасы родных на выпадак, калі застануцца жывымі і будуць разлучанымі. Ідуць чуткі, што карнікі будуць браць дзяцей – нямецкім шпіталям патрэбная кроў.

У тую шэрую раніцу салдат заходзіць да нас у пакой і кажа маёй маці на ламанай польска-рускай мове, што зараз будзе ісьці СС – няхай старэйшая дзяўчына ляжа ў ложак нібы хварэе, але не на тыф, бо застрэляць. Будуць пытаць, колькі мае год, няхай паменшыць гады і скажа “эльф”, гэта значыць адзінаццаць. Як сёньня чую стук падкаваных ботаў – цок-цок, праз кухню, праз бабулін пакой, і вось ён ужо загароджвае ўвесь праём дзьвярэй у наш пакой. Я сьціскаюся пад коўдрай ад страху. На грудзях у фашыста бляха, на шыі вісіць аўтамат, у руцэ – сабака на смычы. Фашыст падыходзіць да ложка, імгненна зрывае зь мяне коўдру, я камянею ад страху…

– Сколько го-дов, – грозна пытае эсэсавец.
– Эльф, – стараюся сказаць па-нямецку.

Баюся падняць вочы. Гляджу ніжэй, але тут мае вочы натыкаюцца на яшчэ больш страшныя – паўтары пядзі ад мяне, ад майго твару сапе, высунуўшы язык, дыхае мне ў твар страшэнная пачвара – вялізны сабака…

Лічу Боскай літасьцю, што тады нікога з нашай вёскі і суседняй фашысты не ўзялі.

А другі раз я сустрэлася з фашызмам ужо ў старасьці, 25 сакавіка 2000 году ў Менску на Дзень Волі. Танкі, бэтээры, вадамёты, перакрытыя ваеннай тэхнікай усе вуліцы, што выходзяць на праспэкт Скарыны ад плошчы Незалежнасьці аж да Акэдэміі Навук. У дварах напакаваныя спэцназам аўтобусы, сьцягнутая з усёй Беларусі міліцыя. І па абодвух баках вуліцы праз кожныя два-тры мэтры – мужчыны ў плямістым абмундзіраваньні з аўтаматамі і з сабакамі. Укормленыя сабакі, натрэніраваныя ірваць чалавечыя целы, без напысьнікаў. У іх вачах, як і ў вачах іх гаспадароў, лютасьць. Звычайны фашызм. Усё як у тую блякаду 1943 году.

Лідзія Антановіч, Баранавічы