news programs realaudio contact archive
      Мясцовыя выбары
    Беларусь - Расея
    Праскі акцэнт
    Экспэртыза свабоды
    Эканоміка
    Правы чалавека
    Міжнародны аддзел
    Рэгіёны
    Вайна з тэрарызмам

      Курапаты
    Палітычная геаграфія
    Беларускі Iнтэрнэт
    Суайчыньнікі
    Цытаты мінулага

    Вострая брама
    Беларуская
    Aтлянтыда

    Вольная студыя
    Чытальная заля
    Жывая мова
    Данчык выбірае

      Сымбаль веры
    Агляд пошты
    Здароўе
    Партрэт на Свабодзе
    Прыватны дзёньнік

  
   Шукайце ў Google


    Час і Хвалі
    Realaudio
    Аўдыё-архiў


    RFE/RL Newsline
    Weekday Magazine
    PBU Report
    RFE/RL Homepage
    Reprints


   Беларускі рэйтынг

   


12 Студзеня 2004
 
На хвалі Свабоды: 50 гадоў беларускага эфіру без цэнзуры. Год 1968
Сэрыя перадач, прысьвечаная юбілею Беларускай Свабоды.
 
Сяргей Шупа, Прага
 
(Дыктарка: ) “Гаворыць Радыё Свабода. Дарагія радыё-слухачы, вы чуеце свабодны голас сваіх суродзічаў-беларусаў з вольнага сьвету”.

1968 год выдаўся неспакойным. Для Ўсходняй Эўропы гэта – найперш год Праскай вясны, год здушанай надзеі на магчымасьць існаваньня сацыялізму з чалавечым тварам. У Савецкім Саюзе спынілася крытыка Сталіна, пачаўся ўціск толькі што ўзьніклага дысыдэнцкага руху.

У беларускай рэдакцыі Радыё Свабода адбылася зьмена кіраўніцтва – замест Уладзімера Цьвіркі дырэктарам стаў паэт Масей Сяднёў. У адрозьненьне ад Цьвіркі, ён без праблемаў знайшоў агульную мову з кіраўніцтвам і пачаў праводзіць лінію на далейшае зьмякчэньне тону перадачаў. Пачаліся калізіі на моўным фронце – Сяднёў патрабаваў ад падначаленых ужываньня савецкага варыянту беларускай мовы, як бы сказалі сёньня – наркамаўкі. Калектыў радыё, аднак, у большасьці сваёй застаўся на старых традыцыйных моўных пазыцыях.

У 1968 годзе радыё стала трыбунай палемічных дыялёгаў – дырэктара Масея Сяднёва і кіраўніка Радыё Савецкая Беларусь Анатоля Стука. Стук выступіў з адкрытым лістом да дырэктара “Свабоды”, ліст быў зачытаны на ”Свабодзе” і адпаведным чынам пракамэнтаваны. Падобная завочная дыскусія адбылася паміж літаратуразнаўцам Станіславам Станкевічам і пісьменьнікам Іванам Пташнікавым.

Гэты год быў, мабыць, самым багатым на прапагандысцкія выступы савецкага друку супраць “Свабоды”. Тут варта адзначць адзін красамоўны факт: у 1968 годзе 30% усіх выступаў супраць Свабоды ў савецкім друку былі скіраваныя супраць Беларускай рэдакцыі. Вось некаторыя загалоўкі:

РАДЫЁДЫВЕРСІІ: СТАЎКА НА БІТУЮ КАРТУ
НА ХВАЛІ ПАКЛЁПУ
А КАРАВАН ІДЗЕ
ХАЛУІ ЛЯ МІКРАФОНА
КАМЕДЫЯНТЫ ЗЬ МЮНХЕНСКАЙ ПАДВАРОТНІ
ТАК ЗАГАДАЛІ ГАСПАДАРЫ

І адна шырэйшая цытата:

Міхась Шыманскі. Хлусьня за доларавую поліўку.
ЗЬВЯЗДА, 23 лістапада 1968

“Нездарма кажуць: вільнуў языком, як сабака хвастом. Вось так і доларавыя паслугачы, што заселі ў мюнхенскай “Свабодзе”. Яны штодзень плявузгаюць на нашу рэчаіснасьць. Небаракам трэба ж чымсьці адрабляць за тыя аб’едзеныя кавалкі, якія ім кідаюць гаспадары. Вось і нясецца брэх зь мюнхенскай радыёпадваротні.... Зарубіце сабе на носе, падбрэхічы зь мюнхенскіх задворкаў: кожны наш чалавек сьмяецца з вашага гугнявага скогату, з вашага лісьлівага віляньня, бо за ўсім гэтым вельмі ўжо выразна бачыць ваша зьвярынае аблічча”.

Мы гарталі старонкі савецкага друку 1968 году.

Сёньня мы працягваем распачатую ў мінулай перадачы гутарку з колішняй супрацоўніцай нашага радыё Янінай Каханоўскай. Тыдзень таму яна распавяла, з кім ёй давялося працаваць у канцы 1960-х гадоў. Слухаем далей.

(Каханоўская: ) “Мы сядзелі адной вялікай сям’ёй. Адзін быў вялікі такі пакой. Там былі ўкраінцы, татары, узбэк. Прозьвішча я ягонае запамятала, але помню, што пры нагодзе ён варыў такі вельмі смачны плоў з рыжам і баранінай. Часта запрашаў гасьцей да сябе, у свой куток, калі здаралася нагода. Цікава, што на радыё заўсёды круціліся людзі. Заўсёды! Прыходзілі, прыносілі ўсялякія весткі, дазнаваліся ад нас тое-сёе. Напрыклад, Сьвятлана Алілуева была, быў Галіч са сваёй гітарай, сьпяваў усякія рамансы. Наагул у нас былі такія амэрыканцы расейскамоўныя, якія езьдзілі па даручэньні адміністрацыі, напрыклад, у Менску, на фабрыкі, як там з мовай, ці гавораць па-беларуску, ці па-расейску. Часта прыяжджалі і казалі: адказ адзін – “какая разьніца”. Мы пытаемся, чаму вы не гаворыце па-беларуску ў Менску, а яны нам – “какая разьніца”. І таму нам доўгі час не давалі месца ў “Голасе Амэрыкі”. Казалі: “нашто вам, там жа гэтага не патрабуюць”.

Гутарку зь Янінай Каханоўскай мы працягнем крыху пазьней, а зараз – аўтэнтычны эфір 1968 году.

(Дыктар: ) “Праблемы беларусаведыі і беларускай культуры. Вадзім Круталевіч ў артыкуле “Без народнай апоры”, надрукаваным у сёлетнім лютаўскім нумары “Полымя” піша: “Неадменна і ўпарта ў нацыяналістычнай літаратуры культывуецца ідэя аб тым, што нібыта савецкая ўлада прынесена ў Беларусь звонку”. Так у аднэй са сваіх работ Цьвікевіч пісаў: “Дзякуючы дапамозе Масквы і маскоўскай Чырвонай арміі, на Беларусі пануе невыразны рэжым гаспадарства маленькай партыі, лічучайся з партыйнай шпаргалкай, апрацаванай у Маскве і адсуваючай беларускае сялянства далёка на другі ці нават трэці плян”. Гэтак пісаў у 1921 годзе выдатны беларускі нацыянальны дзеяч і публіцысты Аляксандар Сянкевіч, зьліквідаваны пасьля бальшавікамі як беларускі нацыянал-дэмакрат. Але паглядзем, што пісалі на гэтую тэму самі савецкія кіраўнікі. Былы міністар МВД [МУС] БССР Цанава ў другім томе свайго опусу “Усенародная партызанская вайна супраць фашысцкіх захопнікаў”, выдадзенага ў Менску ў 1951 годзе, на балоне 726 піша: “Перамогу савецкай улады ў Беларусі ў значнай меры забясьпечыла тая акалічнасьць, што тут праходзіў Заходні фронт, на якім былі сканцэнтраваныя масы работнікаў і сялянаў цэнтральных раёнаў Расеі, апранутых у жаўнерскія шынэлі”. А шматгадовы сакратар ЦК КПБ Вільгельм Кнорын, які зрабіў сабе кар’еру ў змаганьні зь беларускім рухам ды выслужыўся быў да адказнага становішча ў Камінтэрне, у сваёй працы “1917 год у Беларусі і на Заходнім фронце”, выдадзенай у Менску ў 1925 годзе, пісаў..”. (Шум глушылак.)

Праз колькі хвілінаў мы вернемся да ўспамінаў Яніны Каханоўскай, а зараз – панарама падзеяў у сьвеце ў 1968 годзе.

Год 1968 у сьвеце

Палітыка

Сілы Паўночнага Віетнаму пераходзяць у наступ, у віетнамскай вайне настае пераломны момант. – Амэрыканскія салдаты забіваюць 347 цывільных жыхароў вёскі Сонгмі. – Праская Вясна, войскі краінаў Варшаўскай дамовы акупуюць Чэхаславаччыну. – У Мэмфісе забіты Марцін Лютэр Кінг. У Францыі адбываюцца студэнцкія хваляваньні. У Лёс-Анджэлесе сьмяротна паранены сэнатар Робэрт Кенэды. Прэзыдэнтам ЗША абраны Рычард Ніксан.

Навука і тэхналёгія

Выпрабаваны першы звышгукавы авіяляйнэр Ту-144. – У пустыні Нэвада адбываецца выпрабаваньне мэгатоннай атамнай бомбы.

Літаратура і культура

Фільмы году – “2001: Касьмічная адысэя”, “Рамэо і Джульета”, “Сьмешная дзяўчына”, “Олівэр”, “Плянэта малпаў”.

Нобэлеўскую прэмію атрымвае японскі пісьменьнік Ясунары Кавабата. Выходзяць раманы “У Сэрцы сэрца краіны” Уільяма Гэса, “Міра Брэкенрыдж” Гора Відала.

Папулярная музыка: на экраны выходзіць фільм Beatles ”Жоўтая субмарына”. Песьні году –
Beatles / Hey Jude
Tom Jones / Delilah


А зараз працягнем гутарку зь Янінай Каханоўскай, якая працавала на нашым радыё ў канцы 60-х – пачатку 70-х гадоў...

(Карэспандэнт: ) “Як вашая праца выглядала? Што вы канкрэтна рабілі? Як ваш дзень выглядаў?”

(Каханоўская: ) “Называлі мяне research assistant і announcer. Як трэба было начытаць які скрыпт, так мяне запрашалі чытаць. Тады мы з Адамовічам (ён быў дзядок, а я – бабка) чыталі фельетоны, якія пісаў Бальшухін. Гэта быў такі аўтар скрыптоў, freelancer, які прыходзіў да нас, пісаў фельетоны. Потым што яшчэ? Я набівала матрыцы. У той час не пісалі ж так на машынках. Трэба было матрыцу адбіць, копіі зрабіць. І гэта ўсё пасылалася ў Мюнхен, бо гэта ж быў Камітэт, а не там, дзе стаяць гэтыя вежы-перадатчыкі. Мы пасылалі туды, а яны перадавалі”.

Нагадаю, што сёньня госьць нашай перадачы – колішняя супрацоўніца нашага радыё, бабуля нашага калегі Данчыка Яніна Каханоўская. А зараз – зноў наш архіў. З аўтэнтычнага эфіру 1968 году паслухайце фрагмэнт перадачы, дзе Антон Адамовіч распавядае пра кампазытара Міколу Равенскага.

(Адамовіч: ) “Нябожчыка Міколу Равенскага я памятаю ад 1920 году, у якім і пачалася фактычна ягоная дзейнасьць беларускага хармайстра і кампазытара. Тады пачаў ён паказвацца менскаму грамадзтву із сваім хорам, другім пасьля крыху раней паўсталага хору Ўладзімера Тэраўскага. Хор Равенскага проста суіснаваў з хорам Тэраўскага: не было між імі ані супрацы, ані таго, што можна было б назваць прыязнай канкурэнцыяй ці хоць бы спаборніцтвам. Была аднак зусім выразная вырознасьць, адменнасьць, што выплывала ўжо з вырознасьці індывідуальнасьцяў іхных кіраўнікоў хармайстраў: Тэраўскага і Равенскага. Ужо над самымі сваімі фізычнымі постацямі яны розьніліся вельмі. Хоць збольшага аднолькава невялікага росту на першы пагляд здаваліся рознымі нават у гэтым. Бо Тэраўскі быў вельмі сабе круглаваты, круглы і лысагаловы, даволі мажны. Тымчасам як Равенскі ўжо і тады шчупленькі, на’т сухенькі з купінай густых і даўгаватых, назад зачэсаных валасоў. Тэраўскі любіў апранацца ў тон усяму хору па-народнаму: белая беларуская сьвітка, пад ёй вышываная кашуля з саматканым паясом. Равенскі найчасьцей быў у звычайным тады фрэнчы ці марынарцы, ды ў нацыяналізацыі вопраткі далей за сьціпла вышытую кашулю і вузенькі паясок-саматканчык ніколі ня ішоў. Ад усяе постаці Тэраўскага тхнула павагай, часам як бы і сурававатай нават. Ад постаці Равенскага павявала ціхой сьціпласьцяй і нейкай асаблівай ветласьцей, мо нават нацыянальнай, духам тае краіны – “Беларусі ціхой і ветлай”, кажучы словамі паэта, пасьля пакладзенай ім на музыку. Тый жа ж лініяй ішла вырознасьць кірунку абодвух, найперш як хармайстраў..”. (Шум глушылак.)

1968 ГОД У БЕЛАРУСІ

У Берасьці ўведзеная ў дзеяньне панчошная фабрыка. – У Менску заснаваны архіў навукова-тэхнічнай дакумэнтацыі Беларусі. – Аркадзю Куляшову і Максіму Танку прысвоеныя званьні народных паэтаў Беларусі. – Пачала трансьляцыю Гарадзенская абласная тэлестудыя. – У Менску адкрылася сталая Выстава дасягненьняў народнай гаспадаркі.


А зараз – менскі эфір 1968 году. У сьнежні на ўрачыстасьці з нагоды 50-годзьдзя БССР у Менск прыехаў Леанід Ільіч Брэжнеў.

(Брэжнеў: ) “Дарагія сябры! Беларусь была ўрачыста абвешчаная савецкай рэспублікай у першы дзень студзеня, нібыта самая гісторыя паклапацілася пра тое, каб гэткім чынам ярчэй адзначыць вялікую мяжу, зь якога беларускі народ пачаў свой сацыялістычны адлік часу. У справаздачы таварыша Машэрава пераканаўча расказана пра посьпехі, якіх дасягнуў за пяць дзесяцігодзьдзяў беларускі народ. Беларусь пераўтварылася ў квітнеючую краіну, з моцнай індустрыяй, перадавой сельскай гаспадаркай, высока разьвітай навукай ды тэхнікай. Усе народы нашае шматнацыянальнае радзімы ганарацца цудоўнымі дасягненьнямі братоў-беларусаў. Паўсюль у нашай краіне шануюць і любяць беларускі народ”. (Гучныя воплескі.)

Гэта быў выступ Леаніда Брэжнева на ўрачыстым паседжаньні з нагоды 50-годзьдзя БССР.

Нагадаю, госьць нашай сёньняшняй перадачы – колішняя супрацоўніца нью-ёркскага бюро Радыё Свабода Яніна Каханоўская. Мы гаворым зь ёй далей.

(Карэспандэнт: ) “Пад якім псэўданімам вы выступалі?”

(Каханоўская: ) “Можа ня ўсё памятаю, але, здаецца, у мяне не было ніякага псэўданіму. Я ж не была сталай такой супрацоўніцай, якая чытае. Як трэба было, замяняла некаторых. Я лічылася як research assistant і announcer [асыстэнтка-дасьледніца і дыктарка]. Але фактычна я была сакратаркай на той час. Але ж гэта ўжо была найвышэйшая катэгорыя, бо я магла і чытаць [у эфір], ня ўсе ж сакратары маглі чытаць. Трэба было мову ведаць”.

(Карэспандэнт: ) “Як доўга вы працавалі?”

(Каханоўская: ) “Сем з паловай год. А далей я яшчэ працавала як freelancer, але гэта я не лічу. А чаму? У мяне скончылася 65 год і не трымалі больш. Толькі да 65 год трымалі”.

I на заканчэньне – зноў наш архіў. Паслухайце фрагмэнт фэльетону Васіля Крыцкага – на пачатку вы пачуеце голас Яніны Каханоўскай, а тэкст фэльетону чытае Антон Адамовіч...

(Дыктарка: ) “Дзядзька Васіль выступае сёньня ў досыць, здавалася, дзіўным, але ж тымчасам зусім натуральным амплуа... Як былы малады хлапец”.

(Крыцкі: ) “‘Усё цячэць, усё зьмяняецца’, як добра сказаў філёзаф. Паважусыя дадаць, пра немаўлётка ў калысцы можна, пажадаўшы малому здароўя і сталога веку, сказаць, што яно – будучы дзядуля ці бабуля. А за тое пра чалавека сярэдняга веку чаму б ня выказацца ў тым сэнсе, што ён, чалавек гэты, былы, калішні ну хаця б малады хлапец ці дзяўчына. У маім выпадку – хлапец. Я ўсачыў, што на моладзць часьцей наракаюць як, скажам, на старых. Не, не, я ня маю на ўвеце тых фатаграфіяў у ілюстраваных часапісах, на якіх гэткія сабе, ведаеце, сымпатычна бадзёрыя хлапцы і дзяўчаты, што прастуюць на завод ці да ўнівэрсытэту або бяруць удзел у лыжнай вылазцы, ці ўстанаўляюць спартыўныя рэкорды ну і гэткае іншае. Пад гэткімі фатаграфіямі заўсёды падпісана нешта вельмі ўлёснае, прыемнае, наводле “брыгада Алёшы Козьлікава – спрэс перадавікі на вытворчасьці, на вучобе, на спортпляцоўцы”. І пералічаюцца зьлева направа: “Дуся Маладзечка, Лена Хвораст, Пеця Гарабоўскі”. А паслухайце, што кажуць на тую Дусю, Лену, Пецю або і на самога Алёшу-брыгадзера ў іх у хаце. Прыляцеў (прыляцела) як падсмаленая. Куртку – туды, шапку (ці хустку) – сюды! “Мамка, дай чаго хуценька, мне часу няма!” “Цёця, прышый мне гузіка!” “Тата, ня бачыў сам маёй кніжкі?” Што за моладзь гэткая пайшла. Эгаісты. Заміж памагчы бацьком хоць бы ў хаце агледзіцца, прыбраць, куды! Ні за халодную ваду. А хіба мала наракаюць на грубіянскасьць, неачасанасьць, на п’янчаньне. “Міколка ўчорачы а трэцяй гадзіне ўначы вярнуўся, ледзь на нагах адстойваецца, гарэлкай ад яго – як з бровара!” “Ох, і не кажэце, суседачка! Мая Настулька – таксама цаца. А скажы ёй хоць слова ўпоперак, зараз – “ты, мамка, нічога не разумееш, культурна адсталы тып”. Ды ўзяць бы за тыя патлы ды вывазіць як трэба, во тады б яна пабачыла, якія я ёй тып..”. (Шум глушылак.)


archive
  skip it
www.svaboda.org is © 2004 Radio Free Europe/Radio Liberty, Inc. All Rights Reserved.